ਪਕੌੜੇ

ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਵੀਜ਼ਾ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤਾਈ ਕਰਕੇ ਅਜਕਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਣਤੀ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਣ ਕਰਕੇ ਚੀਨੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ।ਮੇਰੀ ਧੀ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਫਲੈਟ ਦੀਆਂ ਸਾਥਣਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਨ , ਪਰ ਅਖੀਰਲਾ ਸਾਲ ਚੀਨਣਾ ਨਾਲ ਬਿਤਾਇਆ ।
ਸਾਂਝੀ ਰਸੋਈ ਚ ਜਿਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰੀ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਉਥੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਾਲ, ਚੀਨੀ ਖਾਣੇ ਦੀ ਮਹਿਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੜਦਿਆਂ ਮੂੰਹ ਚ ਪਾਣੀ ਲਿਆ ਦਿੰਦੀ …
ਕਰੀ ਤੇ ਭਾਰੂ 
ਚੀਨੀ ਪਕੋੜੀਆਂ ਦੀ ਮਹਿਕ . . .
ਕਾਲਜ ਦਾ ਭੋਜਨ
ਦੀਪੀ ਸੈਰ

ਦੀਵਾ

ਤਨਦੀਪ ਤਮੰਨਾ ਦਾ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ‘ਇੱਕ ਦੀਵਾ ਇੱਕ ਦਰਿਆ ‘ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ ..ਕਿਤਾਬ ਬੇਹੱਦ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ..ਉੱਤਮ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਰੂਹ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋ ਗਈ ..ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹਫਤੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ .. ਇਸ ਇੱਕ ਹਫਤੇ ਦੌਰਾਨ ਇੰਝ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੈਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹਰ ਅਚੰਭੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ..ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਪੀੜ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਚੰਨ ,ਤਾਰੇ, ਸੂਰਜ,ਨਦੀਆਂ ,ਜੰਗਲਾਂ ,ਸਮੁੰਦਰ ,ਝਰਨੇ ,ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਸੈਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ..ਇਹੀ ਨਹੀਂ ,ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸੈਰ ਕਰ ਲਈ ਹੋਵੇ …

ਆਜੜੀ ਕੁੜੀ ਨੇ

ਧੋਤਾ ਵਗਦੀ ਨਦੀ ‘ਚ ਮੂੰਹ-

ਖਿੜਿਆ ਗੁਲਾਬ

ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ

ਸੁਰਮੇਦਾਨੀ

“ਚੱਲ ਭੂਆ ਦਾ ਸਮਾਨ ਗੇਸਟ ਰੂਮ ‘ਚ ਰਖ ਦੇ,” ਇਹੀ ਕਹਿ ਕੇ ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਮੇਰੇ ਗੱਲ ਲੱਗ ਮਿਲਦੇ ਭਤੀਜੇ ਨੂੰ ਵਾਹਵਾ ਆਹਰੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਜੱਦ ਕਿ ਅਜੇ ਮੈਂ ਰੱਜ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ। “ਕਮਾਲ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਹੀ ਮਾਂ ਪਿਓ ਦੇ ਘਰ ਮੈਂ ਮਹਿਮਾਨ ਕੱਦ ਤੋਂ ਹੋ ਗਈ”, ਬੜਾ ਓਪਰਾ ਲੱਗਿਆ ਪਲ ਭਰ ਵਾਸਤੇ, ਪਰ ਕੁਝ ਓਪਚਾਰਿਕ ਗੱਲ ਬਾਤ ਅਤੇ ਚਾਹ ਦੇ ਘੁੱਟਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਖਾਤੇ ਇਹ ਸਚਾਈ ਹਲਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹ ਲਈ ਕਿ ਠੀਕ ਹੀ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਭਾਬੀ ਨੇ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਫਤਾ ਦੱਸ ਦਿਨ ਰਹਿ ਕੇ ਵਾਪਸ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਸੱਤਾਂ ਵਰਿਆਂ ਬਾਦ ਮੈਂ ਪੇਕੇ ਆਈ, ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੁਣ ਘਰ ਦੇ ਹਰ ਖੁੰਜੇ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ, ਨਾਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਦੱਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਅਵਾਰਡ ਲੈਂਦੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬੈਠਕ ਦਿਸੇ, ਜੱਦ ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਰਾਜਸੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ‘ਤੇ ਆਈ ਸਾਂ, ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਣਥੱਕ ਮਹਿਨਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਵਾਹ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਮੇਰੀ ਪੜਾਈ ਲਿਖਾਈ ‘ਤੇ। ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬਾਪ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ…

ਮਾਂ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਕਦੀਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਕਾਹਲੀ ਕਰ ਗਈ, ਜੇ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹਥ੍ਹੋੰ ਮੋਈ ਮੱਖੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਂਭ ਸਾਂਭ ਰਖਦੀ! ਹਾਂ ਪਰ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਨ! ਉਸਦੇ ਤੁਰ ਜਾਨ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਟੋਹ ਕੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕੇ ਜਿਓਣਾ ਮੈਂ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰੇ ਸਿਖ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਨਜਰ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਘਰ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਵੀ ਵਸਤ ਨਾਂ ਦਿਖੀ, ਸਿਵਾਏ ਇੱਕ ਸ਼ਾਲ, ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਪਰਾਤ, ਇੱਕ ਵੇਲਣਾ ਤੇ ਵਰਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਉਸਦੀ ਸੁਰਮੇਦਾਨੀ। ਦਿਲ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੌਕਾ ਲੱਗਦਿਆਂ ਹੀ ਵੀਰ ‘ਤੇ ਭਾਬੀ ਅੱਗੇ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਰਖ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਬੁਰਾ ਨਾਂ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲੈ ਜਾਵਾਂ ਇਹ ਸਭ ਆਪਨੇ ਨਾਲ। “ਜੀ ਸਦਕੇ”… ਬੱਸ ਮੈਂ ਇੰਨਾਂ ਹੀ ਸੁਣਿਆ, ਜਾਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹਿਆ! “ਭਲਾ ਤੂੰ ਕੀ ਕਰਨੀਆਂ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਸੁਖ੍ਹ ਨਾਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਿਰਪਾ”… ਇਹ ਸਭ ਮੈਂ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ। ਝੱਟ ਅਟੈਚੀ ਵਿਚ ਸਾਂਭ ਲਈਆਂ! ਮਾਂ ਦੀ ਨਿੱਕ ਸੁੱਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਈ… ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਆਪ ਹੀ ਨਾਲ ਹੋਵੇ। ਵਾਪਸੀ ਵੇਲੇ ਜਹਾਜ ਚੜਦਿਆਂ ਵੀ ਸੋਚ ਮਾਂ ਦੀ ਨਿੱਕ ਸੁੱਕ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹੀ। ਆਪ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਪੇਕਿਓਂ ਮੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਤੋਰਨ ਲੱਗੀ ਕਈ ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਰਦੀ, ਕਈ ਓਪਚਾਰ ਤੇ ਲਾਡ ਕਰਦੀ, ਖੈਰ ਕੋਈ ਨਾਂ! ਸੋਚ ਲਿਆ ਕਿ ਕਨੇਡਾ ਵਾਪਿਸ ਜਾ ਕੇ ਹੁਣ ਤੋਂ ਮਾਂ ਦੀ ਪਰਾਤ ਵਿਚ ਹੀ ਆਟਾ ਗੁਣਾਂਗੀ, ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੂਰਮਾ ਪਾਇਆ ਕਰਾਂਗੀ… ਧੁਰ ਅਸਮਾਨੋ ਦੇਖ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਤਰੇਗੀ ਜਰੂਰ! ਜਹਾਜ ਦੀ ਤਾਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਜਰ ਮਾਰੀ, ਕਾਲੇ ਸਿਆਹ ਬੱਦਲ ਹੀ ਬੱਦਲ, ਸ਼ਾਇਦ ਵਰਣ ਨੂੰ ਭਾਲਦੇ ਨੇ…

ਬਦਲਵਾਈ . . .
ਜੰਗਾਲੀ ਸੁਰਮੇਦਾਨੀ ‘ਤੇ ਮਾਂ ਦੀਆਂ
ਉਂਗਲਾਂ ਦੀ ਝਾਲ

ਅਨੂਪ ਬਾਬਰਾ

ਮੁਸਕਾਨ

ਉਂਝ ਮੇਰੀ ਮੰਡੀ(ਖਰੀਦ ਕੇਂਦਰ ) ਦੀ ਲੋਕੇਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ l ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਲ ਲੱਗਵੀਂ ..ਤਿੰਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਧਰਤੀ ..ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਆਉਣ ਜਾਣ…ਹੋਅ ਪਰ੍ਹੇ ਇੱਕ ਸਾਈਡ ਤੇ ਗੁਲ੍ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲ ਹੈ ..ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਪੱਖਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ,ਧੂੜ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਇੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਲੀਆਂ ਮਜਦੂਰ ਆਦਮੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜਾਂ ….ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਗੁਲਮੋਹਰ ਥੱਲੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਦਾ ਹਾਂ ..ਪੁਰਾਣੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਤੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਜੋੜਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ …ਮੁੰਡਾ ,ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਗੁਲਮੋਹਰ ਦੀ ਛਾਵੇ ਖੜਾ ਕੇ ਮੰਡੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ..ਸ਼ਾਇਦ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਿਸੇ ਮਜਦੂਰ ਪਰਿਵਾਰ ਚੋਂ ਹਨ ..ਚੁੰਨੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਚੋਂ ਸਾਂਵਲੇ ਤਿੱਖੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ..ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਕੁੱਝ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ …ਨੈਣਾਂ ਨੇ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝੀ ਹੈ l

ਨੀਲਾ ਗੁਲਮੋਹਰ –
ਅੱਧੇ ਕੱਢੇ ਘੁੰਡ ਚੋਂ ਛਣੀ
ਗੁਲਾਬੀ ਮੁਸਕਾਨ

ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ

ਹਾਇਕੂ ਅਤੇ ਹਾਇਬਨ – ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਧੌਂਸੀ

ਛੱਬੀ ਜਨਵਰੀ-
ਧੁੱਪੇ ਬੈਠਾ ਸੇਕੇ 
ਸੰਤਾਲੀ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ 
——-
ਪਰਦੇਸੀ ਪੁੱਤ ਦਾ ਬੇਟਾ-
ਦਾਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਲੁਕੋਵੇ 
ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ 
————
ਦੂਰ ਪਹਾੜੀ ਮੀਂਹ- 
ਵਗਦਾ ਵਿੱਚ ਨਦੀ 
ਮਿੱਟੀ ਰੰਗਾ ਪਾਣੀ
———-
ਦੂਰ ਪਹਾੜੀ ਵਾਰਿਸ਼ – 
ਵਗਦੀ ਨਦੀ ´ਚ ਘੁਲਦੀ ਜਾਂਦੀ 
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ
———–

ਮੈਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਸੋਚਿਆ ਤਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ! 
ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਹਿਲੇ ਵੀ ਮੈਂ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ-ਜਾਂਦਾ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅੱਜ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਜਦ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਰੁਕਿਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਬੰਬੇ ਘੁਮ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਹ ਗੱਲ 1991 ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਰੁਕਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਇੱਕ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਬੋਰਡ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ” NRK “. “ਐਨ . ਆਰ. ਕੇ.” ਨਾਰਵੇ ਦੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਲੋਗੋ ਹੈ। ਜਦ ਮੈਂ ਲਾਗੇ ਜਾ ਕੇ ਪੜਿਆ ਤੇ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕੇ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ” ਨੈਸ਼ਨਲ ਚੂਹੇ ਮਾਰ ” ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਲੋਗੋ ਹੈ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਈ ਦਿਨ ਆਪੇ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਦੋਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਅੱਜ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ ਹੋਇਆ,ਇੱਕ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਤੇ ਇਕੱਲਾ ( PB) ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹ ਕੇ। ਹਾਸੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਵਤਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ ਜਰੂਰ ਖੁੱਲ ਗਈ। 

ਪੀਤਸਾ ਬੇਕਰ-
ਖਲੇਰ ਰਿਹਾ 
ਵਤਨ ਦੀ ਮਹਿਕ
——–
ਛੜੇ ਦਾ ਠਾਕਾ-
ਵੰਡੇ ਲੱਡੂ ਲਾ 
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾ 
———-
ਧੁੱਖਦੀ ਰੇਣ- 
ਉਸ ਛਿਟੀ ਨਾਲ ਛੇੜੀ 
ਹੱਡ ਬੀਤੀ

ਅੱਜ ਮੌਸਮ ਸਾਫ਼ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ। ਛੁੱਟੀ ਹੋਵੇ, ਸੋਹਣਾ ਮੌਸਮ ਹੋਵੇ, ਫੇਰ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾ ਅਕਸਰ ਸੈਰ ਲਈ ਨਿੱਕਲ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ,ਪੈਦਲ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲਈ। ਚਾਹਨਾ ਵੀ ਸਾਡੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕੇ ਹਵਾ-ਖੋਰੀ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ। ਉੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ੁਧ੍ਧ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਸ ਦਸ ਕੁ ਮਿੰਟ ਦੀ ਕਾਰ ਚਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਸੀਂ ਪਹਾੜੀ ਜੰਗਲ ´ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਨਿੱਕਲੀ ਧੁੱਪ ਜਦ ਰੂੰ ਵਰਗੀ ਚਿੱਟੀ ਬਰਫ਼ ਤੇ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਤੁਰਦਿਆਂ ਪਸੀਨਾਂ ਤਾਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਛੋਟੀ ਪਹਾੜੀ ਜਾਂ ਦਰਖਤਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਠੰਡ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਸਤਾ ਜਿਹੜਾ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਸੈਰ ਲਈ ਮਿਥਿਆ ਹੈ, ਵਲ ਖਾਂਦਾ ਉੱਚਾ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜ ਵੱਲੀਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੀ ਬਰਫ਼ ਪਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਚੋਟੀ ਤੇ ਤਾਂ ਜਾਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹ। ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਪੈਰੀਂ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਘੰਟੇ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ´ਚ ਬਰਫ਼ ਤੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਲੁਤਫ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਬਿਆਨਿਆ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ ਮਾਣਿਆ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਰਦੇ ਪੈਰਾਂ ਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਕੜਕ-ਕੜਕ ਦੀ ਆਵਾਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਜਿੰਨਾ ਸਰੂਰ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕਮਿੱਕ ਕਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕੇ ਧੁੱਪ ਦੀ ਗਰਮਾਇਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਜਗਾ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਖੋਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਟੋਆ ਬਣਾ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। 

ਨੀਲਾ ਅਸਮਾਨ 
ਬਰਫ਼ ´ਤੇ ਤੁਰਿਆ ਆਵੇ ਭਿੱਜਿਆ 
ਉਸਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ 

ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਟੂਡੀਓ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂI ਮੇਰਾ ਸਟੂਡੀਓ ਮੇਰੇ ਘਰ ਤੋਂ ਦਸ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ I ਜਿਸ ਦਿਨ ਠੰਡ -10 ਹੋਵੇ ਤੇ ਤਦ ਹੀ ਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ I ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਜਾਣੀਕੇ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਅਧ੍ਧ ਚ ਜਾ ਕੇ ਬਰਫ਼ ਖੁਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਸੰਤ ਦੀ ਆਮਦ I ਬਸੰਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਇਥੇ ਨਾਰਵੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਠਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਕੁਝ੍ਝ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈI

ਹੁਣ ਮਾਰਚ ਦਾ ਅਧ੍ਧ ਟੱਪ ਚੁੱਕਾ ਹੈI ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਅਸਮਾਨੀ ਨਜਾਰੇ ਸਿਰਫ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਲੋਕ ਇੰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੋ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੰਬੇ ਹਨੇਰੇ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ I ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਘਰ ਨੂੰ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾਰਵੀਜਨੀ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਮੂਹਰੇ ਵਗਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨਦੀ…..

ਸ਼ਾਮ ਵੇਲਾ-
ਨਦੀ ´ਚ ਵਗਦੇ ਜਾਵਣ 
ਅਕਾਸ਼ੀ ਰੰਗ 
——–
ਤੇਈ ਮਾਰਚ- 
ਹੱਸਦਾ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਿਆ 
ਇੱਕ ਲਾੜਾ 
———
ਜੁਤਾ ਖੂਹ- 
ਟਿੰਡਾਂ ਭਰ ਲਿਆਵਣ 
ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਟਕ ਟਕ 

ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਧੌਂਸੀ

ਚੇਪਾ

ਝੋਨੇ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਖੇਤ ਚ ਕਰਚੇ ਅਜੇ ਖੜੇ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸੀ ! ਪਰ ਲਾਭ ਤਾਏ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਪਾਇਪ ਲਾਈਨ ਪਾਉਣ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਖੇਤ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਕਾਲਾ ਤੇ ਰੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ !…..ਸਾਡਾ ਘਰ ਉਹਨਾ ਦੀ ਮੋਟਰ ਕੋਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਉਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਜੀ ਆਇਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ! ਕਦੇ ਵੈਸੇ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਲਈ ..ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਸੰਦ ਲਈ..!..”ਉਹ ਗੁਰਮਖਾ… ਆ ਕਤੀੜ ਨੂੰ ਸੰਗਲ ਪਾ ਦੇ ਮੱਲਾ !… ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਸਿਆਪਾ ਪੈ ਜੇ….!” ਕਾਲੇ ਖੇਤ ਚ ਬਗਲੇ ਵਾਂਗ ਦੂਰੋਂ ਚਮਕਦੇ ਆਉਂਦੇ ਭਾਗ ਤਾਏ ਨੇ ਕਿੱਲੇ ਕੁ ਦੀ ਵਾਟ ਤੋਂ ਉਚੀ ਵਾਜ ਮਾਰੀ….”ਬੰਨ ਤਾ ਤਾਇਆ ਆਜਾ !”…ਮੈਂ ਵੀ ਟਿਚਰ ਜੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ !…”ਕਿਵੇ ਆਏ ਪ੍ਰਗਟ ਦੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ” …ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਟੇਢੇ ਕੀਤੇ ਘੁੰਡ ਚੋ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਪੁਛਿਆ …” ਮੈਂ ਤਾਂ ਭਾਈ ਸਿੰਦਰ, ਗਲਾਸ ਲੈਣ ਆਇਆ ਸੀ.. ਆਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ! ਲਗਦਾ ਨਿਆਣੇ ਗਲਾਸ ਪਾਉਣਾ ਭੁੱਲ ਗੇ !” ….ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਗਲਾਸ ਲਿਆਇਆ ਤੇ ਤਾਏ ਦੇ ਨਾਲ ਏ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪਿਛੋਂ ਸਾਡੇ ਲਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ…”ਵੀਰ ਧਿਆਨ ਰਖੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦਾ ਜੇ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਮਝ ਚੋਰੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਖੁਰਲੀ ਤੋਂ ਖੋਲ ਲਿਆਉਣੀ ਆ ਅਸੀਂ”……”ਉਹ ਘੋਲ ਸਿਆਂ ਤੂੰ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ! ਇਹ ਤਾ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਬੰਦੇ ਨੇ ..ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਦੇਖ ਕਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਚ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ”…ਮੈਨੂੰ ਤੁਰਨ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਤਾਏ ਨੇ ਕਿਹਾ …..

ਕਹੀ ਦਾ ਚੇਪਾ-
ਇਕੋ ਬੁਰਕੀ ਨਘਾਰ ਗਿਆ
ਚਾਹ ਭਿਓੰਤੀ ਰੋਟੀ

ਗੁਰਮੁਖ ਭੰਦੋਹਲ ਰਾਈਏਵਾਲ

ਪਊਆ

ਅਰਸਾ ਪਹਿਲਾ ਦੀ ਗੱਲ ਐ.ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ ਸਿਆਲ ਦੀ ਨਿੰਮੀ ਨਿੰਮੀ ਠੰਡ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਮਟਾਂ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੇ ਜਵਾਨਾ ਦੀ ਰਲਵੀ ਢਾਣੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ…ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੋਹਣਾ ਸਨੁੱਖਾ ਗਭਰੂ ਆ ਗਿਆ ਉਸਦੇ ਗੇਰੂਏ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਗੱਲ ਆਟੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬਗਲੀ ਸੀ ਉਹ ਵੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਦੇ ਕਦੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ.ਤੇ ਅਖੀਰ ਉਹ ਚਲ ਗਿਆ…ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਇਸਦੀ ਤੋਰ ਸਾਧਾ ਵਾਲੀ ਨਹੀ ਲੱਗਦੀ ਕਾਫੀ ਸਮੇ ਬਾਦ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਉਸਦੀ ਕਾਫੀ ਪੀਤੀਹੋਈ ਸੀਉਸਦੇ ਹੱਥ ਚ ੧੦ ਰੁਪਏ ਸੀ ਉਸ ਪਊਏ ਲਈ ੧੦ ਰੁਪਏ ਘੱਟਦੇ ਸਨ ਉਸ ਸਮੇ ਪਊਆ ਵੀਹਾਂ ਦਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਕਿਹਾਂ ਪਊਆ ਪੀਣਾ ਦੱਸ ਰੁਪਏ ਦੇ ਦੇਵੋ ਜਾਂ ਠੇਕੇ ਤੋ
ਪਊਆ….ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋ ਇੱਕ ਨੇ ਉਸ ਲਈ ਪਊਆ ਲੈ ਆਂਦਾ ਉਸ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਸੀ ਇੱਕ ਉਹ ਪਊਆ ਹੀ ਪੀਦਾ ਸੀ ਤੇ ਥੁੜਦੇ ਪੈਸੇ ਮੰਗਦਾ ਸੀ ਜੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋ ਪੈਸੇ ਮੰਗਦਾ ਜਵਾਬ ਘੱਟ ਹੀ ਮਿਲਦਾ..ਰੱਬ ਕਰੇ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਬਾਜ਼ੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾ ਦੇਖਿਆ ਸੀ..

ਭੱਗਵੇ ਕੱਪੜੇ
ਕੰਨੀ ਮੁੰਦਰਾ
ਮੰਗੇ ਪਊਆ

ਤੇਜੀ ਬੇਨੀਪਾਲ

ਟਟੀਹਰੀ

ਕੱਲ ਆਥਣ ਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਕਿਣਮਿਣ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਰਾਤ .. ਪਹੁ ਅਜੇ ਫੁੱਟੀ ਨਹੀਂ …ਠੰਡੀ ਹਵਾ . . ਸਾਰੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੁੱਪੀ ਹੈ . ਕੁੱਝ ਘਰ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੰਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਧੁੰਦਲੇ ਧੁੰਦਲੇ ਦਿਸਦੇ ਹਨ .

ਤੇਜ਼ ਵਾਛੜ
ਕੰਧ ਨਾਲ ਚਿਪਕੇ ਕਚਨਾਰ ਦੇ
ਕੁਝ ਨੀਵੇਂ ਪੱਤੇ

ਡੱਡੂਆਂ ਦੀ ਟਰੈਂ ਟਰੈਂ ਵੀ ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਿਉਂ ਗਾਇਬ ਹੈ … ਸਾਡੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿੰਡਾ ਨਿਰੰਤਰ ਆਪਣੇ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਹੈ . ਕੋਈ ਵੀ ਪੰਛੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਚੂਕਿਆ . ਸਾਡੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਕੁਆਰ ਦੀ ਇੱਕ ਗੰਦਲ ਦੇ ਕੰਡੇ ਨਾਲ ਅਟਕੀ ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਲਿਸ਼ਕ ਕੇ ਤਿਲਕ ਤੁਰੀ ਹੈ .

 

ਭਾਦੋਂ ਦੀ ਸਵੇਰ – 
ਮੀਂਹ ਦੀ ਲੈਅ ਨੂੰ ਤੋੜੇ 
ਇੱਕ ਟਟੀਹਰੀ

ਚਰਨ ਗਿੱਲ

ਬੋਹੜ

ਸੁਰਜੀ ਬਾਬੇ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹਿਸ ਹੋ ਜਾਂਦੀ . ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਆਤਮਾ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਸਦੀਵੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਵਾਲ ਸਾਡੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦੇ. ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਵਾਦ ਛਿੜ ਪੈਂਦਾ. ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਨਾਸਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਬਾਲ ਉਮਰੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸੋਝੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਨਾਲ ਉਲਝ ਪੈਣਾ. ਰੱਬ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੁਰਜੀ ਬਾਬਾ ….ਆਪਣੇ ਤਰਕ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਾਇਲ ਸੀ. ਬਾਬੇ ਨੇ ਕਹਿਣਾ, “ ਇਹ ਜਿਹੜੀ ‘ਮੈਂ’ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬੋਲਦੀ ਹੈ ਇਹ ਕੀ ਹੈ ..ਇਹ ਕਿਥੋਂ ਆ ਗਈ ਜੇ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ?”

ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਲਾ ਕੋਠਾ
ਹੁੱਕੇ ਦੀ ਗੁੜਗੁੜ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ
ਮੁੜ੍ਹਕੋ ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਬਾਬਾ

ਅਨੇਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਵਾਲ ਬਾਬੇ ਨੇ ਅਚੇਤ ਹੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਰੋਪ ਦਿੱਤੇ ਜੋ ਦਿਨ ਬਦਿਨ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਟੂਸੇ ਕਢਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਆਖਿਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬੋਹੜ ਆਕਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ .
……. ਲਿਖਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਉੱਕਾ ਅਨਜਾਣ ਪਰ ਜਬਾਨੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜੇ ਚਿੰਤਕ ਬਾਬਾ ਸੁਰਜੀ ਦੀ ਦੇਣ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੀ . ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ ਏ ਕਰਦਿਆਂ ਕਠੋ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਸੁਰਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਉਣ ਲੱਗਾ, ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਵਜੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ.

ਬੁਢਾ ਬੋਹੜ 
ਅਨੇਕ ਆਵਾਜ਼ੀਂ ਚਰਚਾ ਚੱਲੀ 
ਮੱਲੀ ਚੱਪਾ ਚੱਪਾ ਥਾਂ

ਚਰਨ ਗਿੱਲ

ਤਾਰਾ

ਮਸਾਂ ਅਠ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਮੈਂ …ਗਰਮੀਆਂ ਚ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਰਾਤ ਛੱਤ ਤੇ ਸੌਣਾ..ਮੇਰੇ ਨਿੱਕੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਇਹੋ ਲੜਾਈ ਹੋਣੀ ਕੇ ਦਾਦੀ ਨਾਲ ਅੱਜ ਮੈਂ ਸੌਵਾਂਗਾ…ਫਟਾਫਟ ਰੋਟੀ ਖਾਕੇ ਮਲੱਕ ਦੇਣੇ ਮੰਜੀ ਮੱਲ ਲੈਣੀ ..ਮੈਨੂ ਸੁਆਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਦਤ ਹੈ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਇਸ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ .ਇੱਕ ਸੁਆਲ ਵਿਚ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕਈ ਸੁਆਲ ਹੁੰਦੇ .ਦਾਦੀ ਨੇ ਕਦੇ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਬੱਸ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਕੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਪੁਛਿਆ ਕਰ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਜਾਣੀ ਹਾਂ …ਸੁਆਲ ਵੀ ਅਜੀਬ ਹੁੰਦੇ ਸੀ …ਇਹ ਤਾਰੇ ਦੁਪਹਿਰ ਵਿਚ ਕਿਥੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ? ਇਹ ਆਪਨੇ ਉੱਤੇ ਕਿਓਂ ਨੇ ਦਾਦੀ ? ਆਪਾਂ ਥੱਲੇ ਕਿਓਂ ਹਾਂ ਆਪਾਂ ਉੱਤੇ ਅਸਮਾਨ ਚ ਕਿਓਂ ਨਹੀ ? ਤਾਰੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਕਿਥੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ?.ਦਾਦੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਥੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਣਾ ਤੇ ਕਹਿਣਾ ਕੇ ਤਾਰੇ ਜਦੋ ਟੁੱਟਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਬਚੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ..ਫੇਰ ਓਹ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਫੇਰ ਬਜੁਰਗ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਫੇਰ ਮੁੜ ਤਾਰੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ …ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਝ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੀ ਉਦੋਂ ..ਪਰ ਮੈਂ ਅਗਲਾ ਸੁਆਲ ਏਹੋ ਪੁਛਿਆ ਕੇ ਬੀਜੀ ,ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਤਾਰਾ ਬਣ ਜਾਓਗੇ ?ਬੀਜੀ ਨੇ ਮੁਸ੍ਕੁਰਾਕੇ ਕਿਹਾ ,,ਬਿਲਕੁਲ …ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਤੂ ਮੈਨੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਭ ਲਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਓਹ ਤਾਰਾ ਫੇਰ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਮੈਂ ਫੇਰ ਤੇਰੀ ਦਾਦੀ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੀ . .. ਮੈਂ ਘੁੱਟ ਕੇ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ ਤੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਕਿਹਾ ਬੀਜੀ ,ਤੁਸੀਂ ਤਾਰਾ ਨਾ ਬਣਿਓ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ,ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਨਹੀ ਜਾਨ ਦੇਣਾ …… ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਕਿਨਾ ਚਿਰ ਤਾਰਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ , ਦਾਦੀ ਸੌਂ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਮੈਂ ਫਿਰ ਦਾਦੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅਖਾਂ ਮੀਚ ਲੀਆਂ .. ਪਲਕਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਮੈਨੂ ਤਾਰੇ ਹੀ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸੀ …ਉਸ ਰਾਤ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀ ਲੱਗਾ ਮੈਨੂ ਕਦੋ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ …..ਅੱਜ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਏ ਲਗਭਗ ਅਠ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ …ਕਦੇ ਪਿੰਡ ਜਾਕੇ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਨਹੀ ਸੁੱਤਾ…..

ਹਲਕੀ ਕਿਣਮਿਣ –
ਮੇਰੀਆਂ ਸਿੱਲੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਅੰਦਰ 
ਇੱਕ ਟੁੱਟਿਆ ਤਾਰਾ

ਅਮਿਤ ਸ਼ਰਮਾ

ਹੰਝੂ

ਸੰਤਾਲੀ ਦੇ ਹੱਲੇ .. ਕਾਫਲਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਓਸ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ . ਅਖੇ ਚਲੋ ਮੁਸਲਮਾਨੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵਾਂ . ਤੇ ਅੱਗੇ ਲਸੋਈ ਦੇ ਉਰ੍ਹਾਂ ਕੱਲਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ . ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋਈ ਚਿੱਟੀ ਕੱਲਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਮੈਂ ਆਪ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੀ ਐ .. ਕਹਿੰਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਰੁਕ ਗਿਆ ਖੈਰਦੀਨ ਕਿ ਪ੍ਰੀਤਮ …ਜਰਗੜੀ ਦੇ ਪੁਲ ਕੋਲ ਨਹਿਰੋਂ ਪਾਰ . ਬੜੀਆਂ ਲਾਸਾਂ ਪਈਆਂ… ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਬਈ ਕੋਈ ਹਿੱਲਿਐ . ਦੋ ਕੁ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ਫਰਕ … ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ..ਇਹੀ ਛੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਣੈਂ .’ਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ .. ਦੇਖਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ…

ਚਿੱਟੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਡੁੱਲ੍ਹਿਆ ਖੂਨ 
ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਮੈਂ ਪੂੰਝਾਂ ਹੰਝੂ
ਵਹਿੰਦੇ ਪਰਲ ਪਰਲ

ਚਰਨ ਗਿੱਲ

ਸਾਉਣ

ਨਵੇਂ ਚੰਦਾਂ ਵਾਲੀ ਭੂਆ ਕੱਲ ਤੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇੜ ਕੇ ਬੈਹ ਗਈ ..ਅਖੇ ਤੀਆਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵੇਲੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸੀ …ਵਿਆਹੀਆਂ ਨੇ ਸਾਉਣ ਚੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਨੇਹੇ ਘੱਲਣ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਬੀ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਜਿਓ ਆ ਕੇ ਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ …ਆਥਣੇ ,ਕੀ ਕੁਆਰੀਆਂ ..ਕੀ ਵਿਆਹੀਆਂ ..ਲਹਿੰਦੇ ਆਲੇ ਪਾਸੇ ਪਈ ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਜਮੀਨ ‘ਚ ਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ..ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਓਹ ਧਮੱਚੀ ਮਚਾਉਣੀ ..ਓਹ ਧਮੱਚੀ ਮਚਾਉਣੀ ..ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਗਰਜ ਵੀ ਫਿੱਕੀ ਪੈ ਜਾਣੀ –

ਕਾਲੀ ਘਟਾ –
ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਧੂੜ ‘ਚ ਉੱਡੀਆਂ
ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ

ਚਲ ਛੱਡ ਮਨਾ …ਹੁਣ ਤਾਂ ਨਾ ਹੀ ਕਿਧਰੇ ਤੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਇੱਕਠੀਆਂ ਹੋ ਬਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ..ਉੱਪਰੋਂ ਸਾਉਣ ਵੀ ਸੁੱਕਾ..! ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੱਦਲਵਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,ਵੱਗਦੀ ਹਵਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਧਰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ –

ਸੁੱਕਾ ਸਾਉਣ –
ਵੱਗਦੀ ਹਵਾ ‘ਚ ਜਰਾ ਕੁ ਹਿੱਲੀ
ਖਾਲੀ ਪੀਂਘ

ਹਾਂ,ਵੇਹੜੇ ਦੇ ਤੂਤ ਤੇ ਲੱਗਦੈ ,ਜਿਵੇਂ ਸਾਉਣ ਦੇ ਸੋਕੇ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਵੇ …ਹਰੀਆਂ ਕਚੂਰ ਲਗਰਾਂ ..ਪੂਰੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ..ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਵਾਲਾ ਪੀਪਾ ਝਾੜ ਦਿੱਤਾ ..ਤੂਤ ਦੇ ਕਚੂਰ ਪੱਤਿਆਂ ਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਚਿੜੀਆਂ ਵਿਹੜੇ ‘ਚ ਆ ਬੈਠੀਆਂ ..ਮੈਂ ਪੀਂਘ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਖੜਾ ਰਿਹਾ ..ਵੇਹੰਦੇ ਵੇਹੰਦੇ ਅੱਠ ਦਸ ਹੋਰ ਚਿੜੀਆਂ ਆ ਬੈਠੀਆਂ ..ਇੰਝ ਵਾਹਵਾ ਰੌਣਕ ਲੱਗ ਗਈ –

ਅਖੀਰ ਸਾਉਣ –
ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਦੀ ਭੋਰ ਚੋਰ ਚੁਗੇ
ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ ਡਾਰ

ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ

ਖੀਰ

ਥੋਡੇ ਯਾਦ ਆ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲੇ ?…ਜਦੋਂ ਹਾਲੇ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਖੇਤੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਹੱਥੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ..ਵੱਡੇ ਤੜਕੇ ਤੋਂ ਲੈ ਆਥਣ ਤੱਕ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ..ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੇ ਖਾਧ ਖੁਰਾਕ ਵੀ ਖੁੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ..ਰੋਟੀ ਪਿਛੋਂ ਪੰਸੇਰੀ ਪੰਸੇਰੀ ਗੁੜ ਦਾ ਕੜਾਹ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਪੁਰਾਣੇ ਬੁੜੇ !!
ਲੈ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ..ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਲਾਭਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ..ਚੰਗਾ ਹੁੰਦੜਹੇਲ !..ਪਹਿਲੀ ਕੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਸਹੁਰੀਂ ਗਿਆ …ਸੱਸ ਨੇ ਹਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਾੜਨੀ ‘ਚ ਚੌਲ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਖੀਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ..ਆਥਣ ਤਾਈਂ ਖੀਰ ਖੋਏ ਵਰਗੀ ਬਣ ਗਈ ..ਦੁੱਧ ਵਾਧੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੀ ਪਤਲੀ ਹੀ ..ਲਾਭੇ ਨੇ ਮਸਾਂ ਸਮਾਂ ਟਪਾਇਆ ਕਿ ਕਦੋਂ ਖੀਰ ਠੰਡੀ ਹੋਵੇ ..ਆਖਰ ਜਦੋਂ ਕੋਸੀ ਜਿਹੀ ਰਹੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਤੌੜੀ ਹੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਲਾ ਲਈ..ਤੇ ਸਾਰੀ ਖੀਰ ਖਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਪੀ ਗਿਆ ..ਮਗਰੋਂ ਨਿਆਣੇ ਖੀਰ ਨੂੰ ਰੋਣ…ਬੁੜੀ ਇੱਕ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ ਝਈ ਲੈ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ..”ਵੇ ਕਰਦੈਂ ਚੁੱਪ ,ਕਿ ਸਿੱਟਾਂ ਲਾਭ ਸਿਓਂ ਮੂਹਰੇ ….!!!!!”

ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਚਾਦਰ
ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਪੀ ਗਿਆ ਲਾਭਾ
ਖੀਰ ਦੀ ਤੌੜੀ

ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ

ਚੰਨ

ਰਾਤ ਬਹੁਤ ਕਾਲੀ ਸੀ ਪਰ ਅਸਮਾਨ ‘ਚ ਅੱਧਾ ਚੰਨ ਵੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ …ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗਰਾਂ ਮੈਂ ਸੈਰ ਕਰਦਾ ਉਸੇ ਰਾਹ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ … ਖੱਬੇ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਸੜਕ ਬਿਲਕੁਲ ਖਾਲੀ ਸੀ … ਕੁਦਰਤਨ ਇੱਕ ਸਟ੍ਰੀਟ ਲਾਈਟ ਬਲ ਰਹੀ ਸੀ … ਇੱਕ ਦੋ ਕੁੱਤੇ ਵੀ ਸਨ ਪਰ ਓਹ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ …. ਕਦੇ ਕਦੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੀ ਸੋਟੀ ਦਾ ਖੜਾਕ ਸੁਣਦਾ ਸੀ … ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਖਿਆਲਾਂ ਚ ਮਸਤ ਤੁਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ .. ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਪਰ ਚੰਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਹਨੇਰਾ ਧਰਤ ਵੱਲ … ਮੱਠੀ-ਮੱਠੀ ਹਵਾ ‘ਚ ਤੁਰਦਾ ਤੁਰਦਾ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ … ਹਵਾ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ….ਤੇ ਸੰਘਣੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਬੱਦਲਵਾਈ ਨਾਲ ਚੰਨ ਵੀ ਨੈਣਾ ਤੋਂ ਓਝਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ … ਜਦੋਂ ਮੁੜਨ ਲਗਿਆ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਜਾ ਟਿਕੀ.. ਅਚਾਨਕ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁੱਲੇ ਨਾਲ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਆਪਸ ਚ ਟਕਰਾ ਕੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ … ਖਿੜਕੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਦੋ ਗੋਰੇ ਹੱਥ ਤੇ ਕਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲਿਪਟਿਆ ਅੱਧਾ ਮੁੱਖੜਾ ਬਾਹਰ ਆਇਆ .. ਯੱਕਦਮ ਫੇਰ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਲਿਸ਼ਕ ਪਈ … ਓਹ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ “ਬਾਹਰ ਬੱਦਲ ਹੀ ਬੱਦਲ ਨੇ ” ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਨਾਲ ਖਿੜਕੀ ਦਾ ਇੱਕ ਤਖਤਾ ਫਿਰ ਖੜਕਿਆ ..ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਜਾਕੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਫੇਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਖਿੜਕੀ ਅੱਧੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ……ਹਲਕੀ ਕਿਣਮਿਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ..ਰੁਕਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੈਂ ਵਾਪਿਸ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ ..ਮੈਂ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਨਿਮ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾਇਆ …..ਆਪਣੇ ਘਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਭਿੱਜ ਚੁਕਾ ਸੀ .. ਉੱਪਰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਚੰਨ ਕਿਧਰੇ ਬੱਦਲਾਂ ਚ ਲੁੱਕ ਗਿਆ ….ਕਿਣਮਿਣ ਹੁਣ ਬਾਰਿਸ਼ ਬਣ ਗਈ ਸੀ …

ਅੱਧ-ਖੁਲ੍ਹੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚ 
ਉਸਦਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਚਿਹਰਾ –
ਲੁਕਿਆ ਚੰਨ

ਅਮਿਤ ਸ਼ਰਮਾ

ਮੋਚੀ

ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਗਰਮੀ… ਹਾੜ੍ਹ ਦੀ ਧੁੱਪ ਤੇ ਹਵਾ ਐਨੀ ਕੁ ਕਿ ਪੱਤਾ ਨਾ ਹਿੱਲੇ… ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕਲ ਬਸ ਅੱਡੇ ‘ਤੇ ਬਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ… ਬਸ ਆਉਣ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਸਮਾਂ ਹੈ ਸੀ… ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੋਚੀ ਦਿਸਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੇ ਜੁੱਤੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਵਾਕੇ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ… ਬਾਬੇ ਨੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਜੁੱਤੇ ਝਾੜੇ, ਪਾਲਿਸ਼ ਲਾਈ ਤੇ ਚਮਕਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ… ਇੱਕ ਜੁੱਤਾ ਚਮਕ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਜਦੋਂ ਹਾਲੇ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤਾਂ ਓਹਦੇ ਮਥੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤੁਪਕਾ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਵਗ ਪਿਆ… ਇੱਕ ਪਲ ਦੇ ਲਈ ਮੁੜਕੇ ਦਾ ਉਹ ਤੁਪਕਾ ਧੁੱਪ ਚ ਲਿਸ਼ਕਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਗੁਆਚ ਗਿਆ

ਬੁਢੇ ਮੋਚੀ ਦਾ ਮੁੜ੍ਹਕਾ –
ਜੁੱਤੇ ਦੀ ਨੋਕ ‘ਤੇ ਲਿਸ਼ਕੀ
ਹਾੜ੍ਹ ਦੀ ਧੁੱਪ

ਸੁਰਮੀਤ ਮਾਵੀ

ਕੁੜੀ

ਮੈਂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚੀਂ ਇੱਕ ਦੋ ਸ਼ੌਕੀਆ ਸ਼ਾਟ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਕਾਮ ਰਿਹਾ . ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਏਨੀ ਜਾਨ ਤੇ ਫੁਰਤੀ ਵੇਖ ਮੇਰਾ ਮਨ ਅਸ਼ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ. ਮੈਂ ਥੱਲੇ ਜਾਮਣ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਗੇੜਾ ਕੱਟਿਆ ਤੇ ਉੱਪਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗਿਆ. ਉਹ ਖਾਸੀਆਂ ਜਾਮਣਾ ਖਾ ਤੇ ਝੋਲੀ ਪਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਥੱਲੇ ਉਤਰਨ ਤੋਂ ਜਿਵੇਂ ਟਲਦੀਆਂ ਟੀਸੀ ਤੇ ਹੀ ਟਿਕੀਆਂ ਸਨ. ਮੈਂ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਕੇਂਦੂ ਥੱਲੇ ਕੁਝ ਪੱਕੇ ਕੁਝ ਕੱਚੇ ਕੇਂਦੂ ਜਾਚਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਥੱਲੇ ਉਤਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ . ਮੈਂ ਫੋਟੋ ਲਈ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜਿਆ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ,’ ਅੰਕਲ ਫੋਟੋ ਨਾ ਲਉ .’
‘ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ,ਬੇਟੀ … ਡਰ ਨਾ .’ ਤੇ ਤੁਰਤ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਚੁੰਨੀ ਨੂੰ ਗੰਢ ਮਾਰ ਬਣਾਈ ਝੋਲੀ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ,’ ਅੰਕਲ ਲਉ , ਜਾਮਣਾਂ ਖਾਉ. ‘ ਮੈਂ ਮੁਠੀ ਭਰ ਲਈ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਅੰਕਲ , ਲਉ ਹੋਰ… .’
ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਪੁਛਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ,’ ਜੈਨਬ , ਅੰਕਲ ‘
ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਟਾਹਲੀ ਛਾਵੇਂ ਬੈਠੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮਝਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਈਆਂ .

ਗੁੱਜਰ ਕੁੜੀ
ਨੀਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥੁੱਕੀ
ਜਾਮਣੀ ਹਿੜ੍ਹਕ

ਚਰਨ ਗਿੱਲ

ਡੱਡੂ

ਗਰਮੀ ਬਾਰੇ ਅੱਜ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇੰਡੀਆ ‘ਚ ਗਰਮੀ ਹੋ ਗਈ। ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਲਟੀ ਸਾਈਡ ਤੇ ਹੀ ਤੁਰਨਾ…ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਗਰਮੀ ਐਨੀ ਲੱਗਣੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਸਕੂਲ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਚ ਇੱਕ ਖੂ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਟਿੰਡਾਂ ਵਾਲਾ ਉਥੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਚੁੰਨੀਆਂ ਗਿੱਲੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਸਿਰ ਤੇ ਲੈ ਲੈਣੀਆਂ ਮਜੇ ਨਾਲ ਉਥੇ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਫਿਰ ਘਰ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਉਹ ਖੂਹ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਾਰ ਅਸੀਂ ਟਿੰਡ ਵਿੱਚ ਡੱਡੂ ਨਿਕਲਦਾ ਦੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਉਥੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ….
ਖੁਹ ਦੀਆਂ ਟਿੰਡਾਂ
ਛੜੱਪਾ ਮਾਰਿਆ ਡੱਡੂ
ਮੈਂ ਮਾਰੀ ਛਾਲ਼

ਅਵੀ ਜਸਵਾਲ

ਬੇਲੀ

ਅਜੀਤਵਾਲ ਪੈਟ੍ਰੋਲ ਪੰਪ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਦਿੱਲੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੰਡੋ-ਕਨੇਡੀਅਨ ਬੱਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ | ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਤੀਜਾ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡਣ ਆਏ ਸਨ | ਇੱਕ ਸਬ੍ਜ਼ੀ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਜਿਹੀ ਮੋਪੇਡ ‘ਚ ਪੰਪ ਤੋਂ ਪੈਟ੍ਰੋਲ ਭਰ ਰਿਹਾ ਸੀ | ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਐਨੀ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਕਿਉਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਪੰਪ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੋਪੇਡ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ | ਮੇਰੀ ਜਗਿਆਸਾ ਉਸ ਸ਼ਖਸ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈ | ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਕਦਮ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਾਏ… ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਚਮਕ ਜਿਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿਤੀ…ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਤੇ ਪੁਛਿਆ , “ਤੂੰ ਯਾਰ ਉਹ ਮਦੋਕਿਆਂ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ?….” ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ ਯਾਰ ਤੂੰ ਭੁੱਲ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਣਾ , ਤੂੰ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਯਾਰ, ਕਿਥੇ ਰਹਿਨੈਂ….ਕੀ ਕੰਮ ਕਾਰ ਐ… ਕੀ ਬਾਲ-ਬੱਚੇ ਆ …? …. ਮੇਰਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ …….. ਨਾਰਵੇ …ਬਾਈ ਤਿੰਨ ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ….ਕੰਮ ਕਾਰ ਵੀ ਠੀਕ ਆ…. ਉਧਰੋਂ ਇੰਡੋ ਕਨੇਡੀਅਨ ਆ ਗਈ ….. ਅਸੀਂ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੇ ਸਕੂਲ ਚ ਨੌਵੀੰ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ‘ਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹੇ ਸਾਂ ! ਕੋਈ ਸਤਾਰਾਂ-ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਮਿਲੇ ਸਾਂ…. ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆ ‘ਚ ਗੁਆਚ ਗਏ !! 

ਸੁਪਨੇ ਵਾਂਗੂੰ–
ਮਿਲ ਕੇ ਵਿਛੜਿਆ 
ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਬੇਲੀ 

ਜਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨਾਰਵੇ

ਬਾਜੀਗਰ بازی گر

ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨਾਲ ਥਕੇਵਾਂ ਜਿਹਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੀ ਟੀ ਰੋਡ ਤੇ ਬਣੇ ਢਾਬੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਰੁਕ ਗਏ। ਡੁਗ-ਡੁਗੀ ਵੱਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਤਮਾਸ਼ਾਗਰ ਤਮਾਸ਼ਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਡਰਾਈਵਰ ਚਾਹ ਲਈ ਕਹਿਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਧੇੜ ਉਮਰ ਦਾ ਆਦਮੀ ਅਪਣੀ 8-9 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਧੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਾਂਦਰ ਨਾਲ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਤਬ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਨੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਂਸ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਡੋਲਦੀ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਪੈਰਾਂ ਨੇ ਘੁੱਟ ਕੇ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਏ। ਕੁੜੀ ਰੱਸੀ ਤੇ ਤੁਰਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਰੱਸੀ ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਬਾਂਦਰ ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਸਾਂਗਾਂ ਲਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦਾ।

ਤੇਰੀ ਤਾਲ ਤੇ ਮੈਂ

ਜਿੰਦਗੀ ਤਾਲੇ ਤੂੰ

ਦੋਵੇਂ ਨੱਚ ਰਹੇ

ਹਰ ਗੇੜੇ ਨਵਾਂ ਕਰਤਬ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਤਮਾਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਬਾਂਸ ਦੇ ਖੰਭੇ  ਨੇੜੇ ਕਰ ਕੇ ਰੱਸੀ ਹੋਰ ਊਚੀ ਚੁੱਕ ਦਿੰਦਾ। ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਰੱਸੀ ਕਾਫੀ ਊਚੀ ਹੋ ਗਈ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਹਥਲਾ ਬਾਂਸ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਥਾਲੀ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਈ। ਤਮਾਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਚਹਿਰੇ ਤੇ ਡਰ ਅਤੇ ਫਿਕਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬਾਂਦਰ ਵੀ ਹੁਣ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਸਿਰ ਫ਼ੜਕੇ ਬੈਠਾ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਧਰ ਕੁੜੀ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਡੋਲਦੀ ਉਧਰ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤ੍ਰਾਹ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ।

ਅੱਧ ਅਸਮਾਨੀਂ ਰੱਸੀ’ਤੇ

ਬਾਜੀਗਰ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਡੋਲਦੇ

ਤਮਾਸ਼ਬੀਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹ

ਤਮਾਸ਼ਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਪਣੀ ਮਹਿਨਤ ਲੈਣ ਕੁੜੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਕੋਲ ਆ ਗਈ। “ਤੈਨੂੰ ਡਰ ਨੀ ਲੱਗਦਾ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ। “ਭੂਖ ਭੀ ਤੋ ਲਗਤੀ ਹੈ” ਐਡੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਮਾਲਕ ਨੇ ਮੰਗਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਜਵਾਬ ਦੇ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪੇਸੇ ਲੈ ਕੇ ਹੋਰ ਗੱਡੀਆਂ ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ।

سارے دن دے سفر نال تھکیواں جیہا ہو رہا سی۔ جی ٹی روڈ تے بنے ڈھابے تے اسیں چاہ پین لئی رک گئے۔ ڈگ-ڈگی وجع رہی سی۔ پتہ لگیا کہ کوئی تماشاگر تماشہ کرن لگا ہے۔ ڈرائیور چاہ لئی کہن چلیا گیا اتے اسیں کار وچّ بیٹھے تماشہ دیکھن لگّ پئے۔ ادھیڑ عمر دا آدمی اپنی 8-9 ورھیاں دی دھی اتے اک باندر نال طرحاں طرحاں دے کرتب دکھا رہا ہے۔ اسنے نے کڑی نوں موڈھیاں اپر چکّ کے بانس دے کھمبھیاں وچکار تنیاں رسیاں وچوں اک تے چڑھا دتا۔ ڈولدی رسی نوں کڑی دے نکے پیراں نے گھٹّ کے نال لا لیا تے پلاں وچّ دوویں سہج ہو گئے۔ کڑی رسی تے تردی اتے نال دی چھوٹی رسی تے تردا باندر کڑی دیاں سانگاں لا کے لوکاں نوں ہساؤندا۔

تیری تال تے میں

زندگی تالے توں

دوویں نچّ رہے

ہر گیڑے نواں کرتب دکھاؤن لئی تماشے والا بانس دے کھمبھے  نیڑے کر کے رسی ہور اوچی چکّ دندا۔ کردے کردے رسی کافی اوچی ہو گئی۔ کڑی نے ہتھلا بانس سٹّ دتا اتے اک تھالی لے کے پیراں وچّ رکھ لئی۔ تماشے والے دے چہرے تے ڈر اتے فکر سی اتے اسدا باندر وی ہن زمین تے سر فڑکے بیٹھا کڑی نوں دیکھن لگّ پیا۔ ادھر کڑی ذرا کو ڈولدی ادھر جمع ہوئے لوکاں دا تراہ نکل جاندا۔

ادھ اسمانیں رسی’تے

بازی گر دے پیراں نال ڈولدے

تماشبیناں دے ساہ

تماشہ ختم ہو گیا۔ اپنی مہنت لین کڑی گڈی دے شیشے کول آ گئی۔ “تینوں ڈر نی لگدا؟” میں پچھیا۔ “بھوکھ بھی تو لگتی ہے” ایڈے ہنر دی مالک نے منگتیاں والے انداز وچ جواب دے کے مینوں چپّ کرا دتا تے پیسے لے کے ہور گڈیاں ولّ چلی گئی۔

تسجوت

ਧਰੂ-ਤਾਰਾ

ਟੀ ਵੀ ‘ਤੇ ਬੁਲਿਟਿਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸੁਰਖੀਆਂ ‘ਚ ਇੱਕ ਵੀ ਖਬਰ ਸੁਖਾਵੀਂ ਨਹੀਂ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਉਹੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ, ਕਤਲੋ-ਗਾਰਤ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ…. ਬਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ। ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਚੁੱਕ ਲਈ।

“ਮਾਂ, ਸਵੇਰੇ ਮੈਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਜਗਾ ਦੇਣਾ” ਬੇਟੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।

“ਕਿਉਂ ਸਕੂਲ ਨੀ ਜਾਣਾ? ” ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਬੇਟੀ ਬੋਲੀ “ਜਾਣੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਨੌਰਥ ਸਟਾਰ (ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਦਾ ਤਾਰਾ) ਦੇਖਣੈ। ਯੂ ਨੋ ਮਾਂ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਬੁੱਕ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਟਾਈਮ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਲੇਵਜ਼ (ਗੁਲਾਮ) ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਵਿਚਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਕੁੱਟਦੇ ਵੀ ਸੀ, ਖਾਣਾ ਵੀ ਥੋੜਾ ਦਿੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਵੀ ਨੀ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਪਤੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 3 ਸੈਂਟਸ ਦਿਨ ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਸੀ ਕੰਮ ਕਰਕੇ। ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਕੋਈ ਹੋਰ ‘ਮਾਸਾ’* ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੁਣ ਕੇ ਸਲੇਵਜ਼ ਖਰੀਦਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਕਿਤੇ, ਮੰਮੀ ਕਿਤੇ ਹੋਰ, ਪਾਪਾ ਕਿਤੇ ਹੋਰ। ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਕੋਈ ਇੱਦਾਂ ਨੀ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਮੈਪ ਤਾਂ ਨੀ ਸੀ ਹੁੰਦੇ ਪਰ ਲੋਕ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਨੌਰਥ ਸਟਾਰ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਸ਼ਨ ‘ਚ ਤੁਰ ਕੇ ਤੇ ਚੰਗੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਹੈਲਪ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਬਟ, ਇਟ ਵਾਜ਼ ਨੌਟ ਈਜ਼ੀ( ਪਰ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ)। ਅੱਛਾ ਦੱਸੋ, ਉਠਾਉਂਗੇ ਨਾ…..ਪਲੀਜ਼।” ਮੈਂ ਹਾਮੀ ਭਰੀ।

ਹਥਲੀ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਉੱਖੜ ਗਿਆ;

ਰੋਜ਼ ਚੜ੍ਹਦੈ

ਧਰੂ-ਤਾਰਾ —

ਅਸੀਂ ਘੂਕ ਸੁੱਤੇ

*ਮਾਸਾ – ਗੁਲਾਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ‘ਮਾਸਟਰ’ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ

ਖੁਣੇ ਦਿਲ

ਉੱਚੀ ਨੀਵੀਂ ਪਹਾੜੀ ਸੜਕ, ਚੁਪਾਸੇ ਬਰਫ਼ ਲੱਦੇ ਸਦਾਬਹਾਰ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਗਹਿਰਾ ਰਹੀ ਸ਼ਾਮ। ਪਿਕਨਿਕ ਲਈ ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਦੇ ‘ਹਾਈਵੇ 87’ ਦਾ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਭਾਵੇਂ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਗੱਡੀ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਲਈ ਇਹ ਥਾਂ ਹਰਗਿਜ਼ ਸਹੀ ਨਹੀ, ਉਹ ਵੀ ਜਦ ਮੌਸਮ ਖਰਾਬ ਹੋਵੇ।

ਮੋਬਾਈਲ ਦਾ ਸਿਗਨਲ ਗੁੱਲ ਤੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਕੋਈ ਦੀਵਾ ਬੱਤੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਵੇ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਹਾਲਤ ਇਹ ਕਿ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ ਬਸ ਮਦਦ ਮਿਲਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੋਹਣਾ ਦਿਸਦਾ ਇਲਾਕਾ ਅੱਜ ਕੁਝ ਖੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਆਦਮ ਬਸਤੀ ਅਦਿਸ

ਹਨੇਰੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ

ਬਰਫ਼ੰਬਿਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ

ਹਾਈਵੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਾਰ ਨੇੜਲੇ ਕਸਬੇ ‘ਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਈਵੇ ਤੋਂ ਅੱਠ-ਦਸ ਕੁ ਮੀਲ ਹਟਵਾਂ ਪਿੰਡ ਹਨੇਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਚ ਰੱਖੇ ਸਨੋ-ਗਲੋਬ ਵਰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਕੈਨਿਕ ਗੱਡੀ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਘਰ ਦੇ ਵਿਚ ਹੀ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੈਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ‘ਐੱਡ’ਜ਼ ਗੈਰਾਜ’। ਮਕੈਨਿਕ ਦੀ ਗਰਲਫ੍ਰੈਂਡ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੀ, ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਸਬੇ ਵਿਚਲੀ ਇਕਲੌਤੀ ਦੁਕਾਨ ਅਤੇ ਡਾਕਖਾਨਾ ਵੀ ਡਾਕੀਏ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਗਰਮ ਕੌਫ਼ੀ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕਰਦਿਆਂ ਅੱਛੀ ਖ਼ਾਸੀ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ। ਲੱਤਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਬਿਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈ, ਕਮਾਲ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸੀ;

ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਆਸਮਾਨ

ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹੁਸਨ

ਰੱਬ ਮਿਹਰਬਾਨ

ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਮਹਿਨਤਾਨੇ ਦੇ ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਗੱਡੀ ਬਣ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਵਿਦਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਲੱਕੜ ਦੀ ਕੰਧ ਖੁਰਚ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਦੇਖਿਆ ‘ਐੱਡ & ਲੌਰੇਨ 1953’। ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਹੀ ਮਕੈਨਿਕ ਬੋਲ ਉੱਠਿਆ ” ਓ! ਐੱਡ ਸੀਨੀਅਰ, ਮਾਈ ਪੇਰੈਂਟਸ। ਗੌਨ ਨਾਓ। ਇਟ ਵਾਜ਼ ਹਿਜ਼ ਪਲੇਸ ਵਅੱਨਸ।“ (“ਓ! ਐੱਡ ਸੀਨੀਅਰ ਮੇਰੇ ਮਾਪੇ। ਤੁਰ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਇਹ ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਸੀ।”)

ਰਹਿਗੇ ਦਿਲ ਖੁਣੇ

ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਤੇ

ਘਾੜੇ ਚਲੇ ਗਏ

chiseled hearts still

onto tree trunks

carvers foregone

ਤਿਸਜੋਤ

ਹਸਰਤ

ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਦੋਸਤ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਕੱਚੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਬੱਚੇ  ਰੇਤੇ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਬਣਾ ਬਣਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ । ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰਾ ਰੇਤਾ ਬੁੱਕ ਭਰ ਭਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਦੀ ਸਾਡੇ ਉਪਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ । ਰੇਤੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਭਰ ਗਏ । ਇਕਦਮ ਅਸੀਂ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋ ਗਏ… ਅੱਗ ਬਬੂਲੇ । ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਠੰਡੇ ਸ਼ਾਂਤ … ਸੋਚਣ ਲੱਗੇ ਇਹਨਾ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ … ਜੇ ਇਹਨਾ ਦੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਾਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰੇਤੇ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਚੜ੍ਹ ਹੀ ਸਕਦੇ ਨੇ …

                                         ਹਸਰਤ ਦੀ ਅੱਗ

                                         ਰੇਤਾ ਪਾ ਬੁਝਾਉਣ

                                         ਖੇਡਦੇ ਨੰਗ ਧੜੰਗੇ ਬੱਚੇ   

                                                                       ਗੁਰਲਾਭ ਸਿੰਘ ਸਰਾਂ

ਐੱਲ ਓ ਸੀ ‘ਤੇ ਠੰਢ

ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹੌਲ ਸੁਧਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਉੱਚੇ ਪਰਬਤਾਂ ਉੱਤੇ ਠੰਡ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਈਦ ਮੁਬਾਰਕ’ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਐੱਲ. ਓ. ਸੀ. ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਫੌਜੀ ਸੈਨਕ ਪੋਸਟਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਡਰ ਘੁੰਮਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਦੀਵਾਲ਼ੀ ਦੀਆਂ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਬੰਕਰਾਂ ਦੀ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਲਟ ਲਟ ਜਗਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਲੱਡੂ, ਬਰਫੀ ਅਤੇ ਜਲੇਬਿਆਂ ਵੀ ਹਥੋ ਹੱਥ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈਆਂ। ਗੀਤਾਂ ਢੋਲਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਢੋਲਕੀਆਂ ਅਤੇ ਖੜਤਾਲਾ ਦੀ ਤਾਲ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ। ਨਿੱਘੀ ਦੁੱਪ ਨਿਕਲ਼ੀ ਹੈ।

ਐੱਲਓਸੀ ‘ਤੇ ਸਰਦੀ

ਧੁੱਪ ਸੇਕਦਾ ਫੌਜੀ

ਰੱਸੀ ਸੁੱਕੇ ਵਰਦੀ

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

ਨੋਟ: ਇਹ ਹਾਇਬਨ ਲੰਮੀ ਹਾਇਬਨ ਐੱਲ. ਓ. ਸੀ.(ਲਾਈਨ ਆਫ ਕੰਟਰੋਲ) ਵਿਚੋਂ ਹੈ।

ਲੰਚ ਬਰੇਕ

ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ ਗਿਆ। ਬੂਹੇ ਤੇ ਬੈਠੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਦੋ ਵਜੇ ਤੱਕ ਲੰਚ ਬਰੇਕ ਹੈ। ਦਫਤਰ ਮੇਂ ਕੌਈ ਨਹੀਂ’ ਮੈ ਘੜੀ ਵੇਖੀ ਬੱਸ ਦੋ ਚਾਰ ਮਿੰਟ ਹੀ ਸਨ ਦੋ ਵੱਜਣ ਵਿਚ। ਰੀਸੈੱਪਸ਼ਨ ਡੈਸਕ ਕੋਲ਼ ਪਏ ਅਧਖੜ ਜਿਹੇ ਸੋਫੇ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਟੇਵਲ ‘ਤੇ ਵਿੱਖਰੇ ਪਏ ਅਖਬਾਰ ਨੂੰ ਸੂਤ ਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਵਕਤ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਲਈ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਧਿਆਨ ਮੁੜ ਮੁੜ ਘੜੀ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੋ ਵੱਜੇ, ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਲੰਘੇ, ਦਸ ਮਿੰਟ ਲੰਘੇ, ਸਵਾ ਦੋ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਉੱਠਕੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਵੇਖਿਆ। ਇਕ ਦੋ ਕਰਿੰਦੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਗੱਪੀਂ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਚਾਰ ਪੰਜ ਲਾਅਨ ਵਿਚ ਝੁਰਮਟ ਜਾ ਪਾਈਂ ਬੈਠੇ ਤਾਸ਼ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ।

ਧੁੱਪੇ ‘ਲੰਚ ਬਰੇਕ’

ਵਕਤ ਰੁਕਿਆ ਰਿਹਾ

ਘੜੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ

ਹਾਇਬਨ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

ਮੀਰੀ

ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਬੁਲੰਦ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਲੱਗਣ ਦੇ ਆਸਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਮੋਰਚੇ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਏ ਹਨ। ਡੂੰਘੇ ਪੱਟੇ, ਭਾਰੀ ਕੰਨਕਰੀਟ ਨਾਲ਼ ਢਕੇ ਔਪਰੇਸ਼ਨ ਰੂਮ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਲੱਗੀ ਫੌਜ ਦੀ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਜੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਬਲੋਚ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਹੈ। ਜੇ ਇਕ ਚੋਟੀ ਮਰਾਠੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਚੋਟੀ ਪਠਾਨ ਹਨ। ਜੇ ਲਹਿੰਦੇ ਸਿੰਧੀ ਜੁਟੇ ਹਨ ਤਾਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਬਿਹਾਰੀ ਡਟੇ ਹਨ।

ਹਿੰਦ ਪਾਕ ਸਰਹੱਦ

ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਫੌਜੀ

ਇਕੋ ਜਿੰਨੇ ਕੱਦ

ਪੂਰੇ ਨਕਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਦਰਸਾਈ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰਸਾਨੀ ਕੀਤਿਆਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ:

ਕਬਜੇ ਦੀ ਹੈ ਮੀਰੀ

ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਫੌਜੀ

ਇਕ ਵੀ ਨਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ

ਪੈੜ

1948 ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਲੜਕੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵੰਡ ਦੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਐਲ. ਓ. ਸੀ. (ਲਾਈਨ ਆਫ ਕੰਟਰੋਲ) ਭਾਵ ਕਬਜੇ ਵਾਲ਼ੀ ਲੀਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੱਗੀ ਜਾਂ ਲੜਾਈ ਲੱਗਣ ਵਾਲ਼ੇ ਆਸਾਰ ਬਣੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਅਪਣੀਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਅੱਗੇ ਸੁਰੰਗਾਂ ਲਾ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਘੇਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਹੋ ਹੋ ਗਈ ਜਾਂ ਲੜਾਈ ਲੱਗਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਟਲ਼ ਗਿਆ ਪਰ ਅਜ ਤੀਕ ਇਹ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸੁਰੰਗਾਂ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈਆਂ।

ਇਲਾਕਾ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਨੀਵਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤੀਆਂ ਆਦਮ-ਵਿਰੋਧੀ( ਐਂਟੀਪਰਸਨਲ) ਸੁਰੰਗਾ ਹੀ ਵਿਛਾਈਆਂ। ਆਦਮ-ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਰੰਗ, ਇਕ ਛੋਟੀ ਡੱਬੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੇਤਲ਼ੀ ਦੱਬੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪੈਰ ਦਾ ਭਾਰ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਫਟ ਜਾਵੇ।

ਵਕਤ ਨਾਲ਼, ਬਾਰਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸੁਰੰਗਾਂ ਖਿਸਕ ਕੇ ਰਾਹਾਂ ਉੱਤੇ, ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਉੱਤੇ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ, ਨਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਆ ਜਾਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰੇਂਦੇ, ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕ, ਭੋਲ਼ੇ ਭਾਲ਼ੇ ਬੱਚੇ, ਡੰਗਰ ਚਾਰਦੇ ਪਾਲ਼ੀ, ਪਸ਼ੂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਭੇਡਾਂ ਸਭ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਸ਼ਿਕਾਰ।

ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਪੈੜ

ਤਾਜ਼ੀ ਡਿੱਗੀ ਬਰਫ ‘ਤੇ

ਇਕ ਫੌੜ੍ਹੀ ਇਕ ਪੈਰ

ਹਾਇਬਨ ਕੀ ਹੈ?

ਜਾਪਾਨੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਹਾਇਬਨ’ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ‘ਕਵਿਤਾ ਵਾਰਤਕ।’ ਹਾਇਬਨ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਨਫ ਦਾ ਆਰੰਭ 1690 ਵਿਚ ਬਾਸ਼ੋ ਨੇ ਸਫਰਨਾਮਾ/ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਖਤ, ‘ਭੂਤਾਂ ਵਾਲ਼ੀ ਝੌਂਪੜੀ’ ਲਿਖ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਖਤ ਦਾ ਅੰਤ ਇਕ ਹਾਇਕੂ ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਇਬਨ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਵਾਂਗ ਵਰਤਮਾਨਕਾਲਕ, ਬਿੰਬਾਤਮਕ, ਮਨੋਰੰਜਕ, ਸੰਖਿਪਤ, ਹੁਣ ਅਤੇ ਏਥੇ ਹੋਣ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਾਲ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਤਕ ਤਰਾਸ਼ੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਵਿਰਲੀ ਸਿਰਫ ਥੋੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਹੀ ਗੱਲ।

ਪੁਰਾਤਨ ਹਾਇਬਨ ਇਕ ਸਫਰਾਮੇ ਜਾਂ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਰਾਂ ਜਾਂ ਮੱਠ ਵਿਚ ਰੁਕਦਾ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਦੇ ਵਾਕਿਆਤ ਨੂੰ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਦਾ। ਹਾਇਬਨ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਹਾਇਕੂ ਹੋਣ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਬੰਦਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਾਰਤਕ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਦੋਹਰਾਓ ਜਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਨਾ ਕਰੇ। ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਤੀਖਣ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ। ਹਾਇਬਨ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਇਕ ਲੇਖ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਕਿਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਅੰਤਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੁਖ ਸੁਖ, ਖੁਸ਼ੀ ਗਮੀ, ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ ਅਮਰੀਕਾ (Haiku Society of America) ਵਲੋਂ ਹਾਇਬਨ ਦੀ ਪਰੀਭਾਸ਼ਾ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ:

‘ਹਾਇਬਨ ਇਕ ਸਪਸ਼ਟ, ਹਾਇਕਾਈ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੰਖਿਪਤ ਵਾਰਤਕ ਕਵਿਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਲਕਾ ਹਾਸਰਸ ਅਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਦੋਵੇਂ ਅੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਇਬਨ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਕ ਹਾਇਕੂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ 100 ਤੋਂ ਲੈਕੇ 300 ਤਕ ਸ਼ਬਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਲੰਮੇ ਹਾਇਬਨ ਵਿਚ ਕਈ ਹਾਇਕੂ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਾਇਬਨ ਵਿਚ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ ਹੋਵੇ। ਹਾਇਕੂ ਲਹਿਜ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਹਿਰਾ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਲਿਖੀ ਵਾਰਤਕ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ ਲੜੀਵਾਰ-ਛੰਦ ਵਿਚ ਇਕ ਬੰਦ ਪਹਿਲੇ ਬੰਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਾਪਾਨੀ ਵਿਚ ਹਾਇਬਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖੇ ਗਏ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋਈ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸਿਨਫ ਬਣ ਗਈ। ਸ਼ਬਦ ‘ਹਾਇਬਨ’ ਕਈ ਵਾਰ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯਾਦਾਂ, ਡਾਇਰੀਆਂ ਜਾਂ ਸਫਰਨਾਮਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਸਿਨਫ ਰੋਜ਼ਨਾਮਚੇ ਅਤੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।

The Haiku Society of America [HSA] has posted the following definition of haibun: “A haibun is a terse, relatively short prose poem in the haikai style, usually including both lightly humorous and more serious elements. A haibun usually ends with a haiku. Most haibun range from well under 100 words to 200 or 300. Some longer haibun may contain a few haiku interspersed between sections of prose. In haibun the connections between the prose and any included haiku may not be immediately obvious, or the haiku may deepen the tone, or take the work in a new direction, recasting the meaning of the foregoing prose, much as a stanza in a linked-verse poem revises the meaning of the previous verse. Japanese haibun apparently developed from brief prefatory notes occasionally written to introduce individual haiku, but soon grew into a distinct genre. The word “haibun” is sometimes applied to longer works, such as the memoirs, diaries, or travel writings of haiku poets, though technically they are parts of the separate and much older genres of journal and travel literature (nikki and kikôbun).