ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-6

ਕਿਸ਼ਤ ੬ : ਸੰਖੇਪਤਾ (brevity)

ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਖਿਪਤ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਹੀ ਕਵਿਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਅੰਦਰ ਇਕ ਅਣੂ ਵਾਂਗ ਅਥਾਹ ਸੂਖਮ-ਸੁਹਜ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਖੇਪਤਾ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਹੇ ਨਾਲੋਂ ਅਣਕਿਹਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਅਣਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਠਕ ਲਈ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਪਰਵੇਸ਼ ਲਈ ਦੁਆਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਅਪਣੀ ਕਲਪਣਾ ਨਾਲ਼ ਹਾਇਕੂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਅਨੇਕਾਂ ਰੰਗ ਭਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਅਪਣੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਖਿੱਚਾਓ (tension) ਅਤੇ ਗੂੰਜ (resonance) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਧੁਨੀ-ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ (alliteration) ਅਤੇ ਝੰਕਾਰ (assonance) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਸਿਨਫਾਂ ਵਿਚ ਕਵੀ ਕੋਲ਼ ਅਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (analysis), ਵਿਖਿਆਨ ( explanation) ਅਮੂਰਤਤਾ(abstractions) ਅਤੇ ਸਧਾਰਨੀਕਰਨ (generalization) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਤਿੱਖਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਥਿੜਕਣ (digressions) ਜਾਂ ਦਿਲਭੁਲਾਵੇ (distractions) ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ। ਵਿਲਿਅਮ ਹਿਗਨਸਨ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ Haiku Handbook ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ “ The brevity of haiku forces a deeper, more disciplined approach to language than any other kind of writing” ਭਾਵ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਸੰਖੇਪਤਾ ਲਈ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਪਣੀ ਹੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਵੀ ਵਾਧੂ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਵਾਧੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਪਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਨਿਸ਼ਚਤ (exacting) ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਿੰਬਾਂ ਅਤੇ ਪਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਸਮਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੰਕੁਚਿਤ (compressed) ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟਕੇ ਬਣਾਏ ਸੋਨੇ ਦੇ ਵਰਕ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਅਤੇ ਵਰਕ ਦੀ ਸੂਖਮਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਸਿਰਲੇਖ (title) ਦਾ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤੁਕਾਂਤ (rhyme) ਦੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਤਸ਼ਬੀਹ (simile) ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪਕ-ਅਲੰਕਾਰ( metaphor) ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਪਰ ਹਰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਰੂਪਕ-ਅਲੰਕਾਰ ਬਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਅਧੂਰੇ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਜਿਹੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਯੋਜਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਖੁੱਲ੍ਹ ਵੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਵਾਲ਼ੇ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:

ਰਾਤੀਂ ਜਾਗਾਂ

ਦੀਵਾ ਮੱਧਮ

ਤੇਲ ਜਮ ਰਿਹਾ

ਬਾਸ਼ੋ (ਜਾਪਾਨ) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਸਰਦ

ਬੱਦਲ਼

ਕਾਹਲ ‘ਚ

ਸਾਨਤੋਕਾ (ਜਾਪਾਨ) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਤਿਤਲੀ

ਸੌਂ ਰਹੀ

ਮੰਦਰ ਦੀ ਘੰਟੀ ‘ਤੇ

ਬੁਸੋਨ (ਜਾਪਾਨ) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਇਕ ਬੂੰਦ

ਵਿਚ ਆ ਮਿਲੀ

ਇਕ ਹੋਰ

ਜੌਨ ਬਰੈਂਡੀ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਬਸੰਤ ਹਵਾ—

ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ

ਧੂੜ ਹਾਂ

ਪੈਟਰੀਸ਼ੀਆ ਡੋਨੇਗਨ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਗੁਲਦਾਉਦੀਆਂ

ਸਿਰਹਾਣੇ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ

ਅਗੇਤੀ ਸ਼ਾਮ

ਫਰੈਂਕ ਰੌਬਿਨਸਨ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਹਵਾ ਫੈਲਾਵੇ

ਅਣਪਛਾਤੀ ਮਹਿਕ

-ਜੀਰੀ ਦੇ ਖੇਤ

ਡਾ. ਜਗਦੀਸ਼ ਵਯੋਮ (ਹਿੰਦੀ)

ਸਾਗਰ ਕੰਢੇ

ਰਹੀ ਪਿਆਸੀ

ਤਟ ਦੀ ਰੇਤ

ਸਤਿਆ ਨੰਦ ਜਾਵਾ (ਹਿੰਦੀ)

ਕਮਲ ਖਿਲੇ

ਝੀਲ ਨੇ ਖੋਲ੍ਹੇ

ਲੱਖਾਂ ਨੇਤਰ

ਰਮਾਕਾਂਤ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ (ਹਿੰਦੀ)

ਮੇਰੇ ਘਰ

ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਆਈ

ਪਾਗਲ ਹਵਾ

ਅਸ਼ੇਸ਼ ਵਾਜਪਈ (ਹਿੰਦੀ)

ਚਿੱਠੀ ਖੋਲਾਂ

ਚਾਕੂ ਖੁੰਢਾ

ਧੜਕਣ ਤੇਜ਼

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਤਿੜਕੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ

ਅਕਸ ਉਲ਼ਝੇ

ਲੱਭਾਂ ਚਿਹਰਾ

ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਓਥੇ ਮੇਪਲ

ਏਥੇ ਪਿੱਪਲ਼

ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ

ਗੁਰਮੀਤ ਸੰਧੂ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਸੂਰਜ ਚਮਕੇ

ਰਾਹਾਂ ‘ਚ

ਬਾਪੂ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਜਾਵੇ

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਸਿਰ ‘ਤੇ ਘੜਾ

ਪਾਣੀ ਲੈਣ

ਚੰਨ ‘ਤੇ ਚੱਲੀ

ਗੁਰਨੈਬ ਮਘਾਣੀਆਂ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਦੋਹਾਂ ਸੰਗ ਤੁਰਨਾ

ਇਕ ਅੱਖ ਹੰਝੂ

ਇਕ ਅੱਖ ਸੁਰਮਾ

ਗੁਰਪਰੀਤ ਗਿੱਲ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਸੁੰਨੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ

ਨਾਲ਼ ਤੁਰ ਪਿਆ

ਚੰਨ ਸੁਦੀ ਦਾ

ਤਿਸਜੋਤ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਪੰਜਾਬ ਬੰਦ –

ਸੜਕਾਂ ਸੁੱਤੀਆਂ

ਡਰ ਜਾਗਦਾ

ਦੀਪੀ ਸੰਧੂ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਚੋਂਦੀ ਛੱਤ

ਹੇਠਾਂ ਭਿੱਜੇ

ਮੀਂਹ ਦੀ ਸੀਨਰੀ

ਦਵਿੰਦਰ ਪੂਨੀਆ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-5

ਕਿਸ਼ਤ ੫

ਬਿੰਬ

ਸਾਡੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹਰ ਪਲ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰਿਆਂ ਰਾਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਦੁਆਰ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਗਸਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਕਲਪਤ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਮਨੋਰੰਜਕ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਬਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਡੂੰਘੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਬਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈ ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਨ। ਇਹ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਅਪਣੇ ਲਈ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਲਈ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਦੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ (ਹਾਇਜਨ) ਠੋਸ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੇਖਿਆ, ਸੁਣਿਆ, ਸੁੰਘਿਆ, ਚੱਖਿਆ ਅਤੇ ਛੋਹਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਸਚੋ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਇਕੂ ਅਨੁਭਵ ‘ਤੇ ਆਧਰਤ ਹੋਵੇ ਨਾ ਕਿ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ‘ਤੇ। ਪਰ ਇਹ ਕਰਨਾ ਏਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵਾਪਰਨ-ਸਥਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬੇਲੋੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਫੋਟੋਗਰਾਫਰ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣ ਵੇਲ਼ੇ ਅਪਣੇ ਕੈਮਰੇ ਨੂੰ ਜਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ, ਜਿਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣੀ ਹੈ, ਫੋਕਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਜਨ ਵੀ ਅਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ ਦਾ ਫੋਕਸ ਚਿਤਵਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਜਰੂਰੀ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਿੰਬ ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਸਰਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨੁਕਤੇ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਬਿੰਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਬਿਬਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹਾਇਕੂ ਵੀ ਲਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਤਿੰਨ ਬਿੰਬ ਹਾਇਕੂ ਲਈ ਭਾਰੂ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਫੋਕਸ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਿੰਬ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਹੋਣ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਣ ਵਾਲ਼ੀ ਕੋਈ ਅੰਤਰ-ਸਾਂਝ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਿੰਬ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿਨ੍ਹ ਜਿਵੇਂ , । ; : ! ਜਾਂ — …. ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਿੰਬ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ, ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਸੁਰ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਿੰਬਾ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ ‘ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਨਾਮ’ (cause and effect) ਵਾਲ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਮਿਸਾਲ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਹੀਏ ‘ਮੀਂਹ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿੱਕੜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ’। ਭਾਵ ਇਕ ਬਿੰਬ ਦੂਜੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਬਿੰਬ ਅਪਣੇ ਮੂਹੋਂ ਆਪ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਬਿੰਬ ਸਿਰਫ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਅਲੌਕਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ:

ਹਰਿਮੰਦਰ ਪਰਿਕਰਮਾ

ਮਾਪੇ ਟੇਕਣ ਮੱਥਾ

ਬੱਚੇ ਵੇਖਣ ਮੱਛੀਆਂ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਬਿੰਬ ਇਕ ਚਿਤਰ ਵੀ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਵਿਚੋਂ ਤਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਪਮਾ-ਅਲੰਕਾਰ(simile) ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਾਂਝ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤਰਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਮੁਮਕਿਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਜਰੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:

ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਝੁਣਕਾਰ

ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ

ਘੁਲ਼ ਰਹੀ ਪਹੁਫੁਟਾਲੇ ਵਿਚ

ਬਾਸ਼ੋ

ਡੱਬੇ ਦੇ ਵਿਚ

ਸਾਰੇ ਇਕ ਬਰਾਬਰ

ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੇ ਮੋਹਰੇ

ਇੱਸਾ

ਘੋੜੇ ਦੇ ਮਿੱਧੇ

ਘਾਹ ਵਿਚ

ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਰਹੇ

ਸਾਨਤੋਕਾ ਤਾਨੇਦਾ

ਝੱਖੜ ਪਿਛੋਂ

ਬਾਲਣ ‘ਕੱਠਾ ਕਰਦੀਆਂ….

ਤਿੰਨ ਹਿੰਮਤੀ ਮਾਈਆਂ

ਬੂਸੋਨ

ਰਾਤਾਂ ਹੋ ਚੱਲੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ….

ਇਕ ਵੀ ਭਮੱਕੜ ਹੁਣ

ਦੀਵੇ ‘ਤੇ ਨਾ ਧਾਵੇ

ਸ਼ਿਕੀ

ਬੇਘਰੇ ਬੰਦੇ ਨੇ

ਜੁੱਤੀਆਂ ਲਾਹੀਆਂ

ਅਪਣੇ ਗੱਤੇ ਦੇ ਘਰ ਮੂਹਰੇ

ਪੈਨੀ ਹਾਰਟਰ

ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵਿਚ ਦੀ

ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਉੜਕੇ

ਲੰਘਿਆ ਕਾਲ਼ਾ ਪੰਛੀ

ਰੋਬਰਟ ਵਿਲਸਨ

ਛਤਰੀ ਵੰਡ ਰਹੇ

ਤੇਰਾ ਗਿੱਲਾ ਮੋਢਾ

ਤੇ ਮੇਰਾ ਸੱਜਾ

ਅੰਜਲਿ ਦੇਵਧਰ

ਕੋਠੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ

ਟਾਵਰ ਮੰਦਰ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ

ਰੁੱਖ ਟਾਂਵਾਂ-ਟਾਂਵਾਂ

ਪਰਾਗ ਰਾਜ ਸਿੰਗਲਾ

ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਿਆ

ਨਾ ਚੰਨ ਡੁੱਬਿਆ

ਨਾ ਚੰਨ ਖੁਰਿਆ

ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਕੁਦੌਵਾਲ

ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ

ਸਕੂਲ ਬੰਦ

ਬੱਚੇ ਗੁੱਡਣ ਨਰਮਾ

ਬਲਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ

ਛਣ ਕੇ ਝੀਤਾਂ ਵਿਚੋਂ

ਕਰੇ ਕਿਰਨ ਦੀ ਕਾਤਰ

ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ

ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾ

ਸੂਰਜ ਢਲ਼ ਰਿਹਾ-

ਬਾਬਾ ਗਿਣ ਰਿਹਾ

ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਲ

ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ

ਲੰਘਿਆ ਜਾਏ ਜਲੂਸ

ਚੌਕ ‘ਚ ਗੱਡਿਆ ਬੁੱਤ

ਪੈਰ ਨਾ ਹਿੱਲਣ

ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ

ਸੁੰਨੀ ਸੜਕ

ਗਲ਼ ਲਗ ਬੈਠੇ

ਰੁੱਖੋਂ ਵਿਛੜੇ ਪੱਤੇ

ਸੰਦੀਪ ਧਨੋਆ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ 4

ਕਿਸ਼ਤ-੪

ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ

ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਕੈਮਰਾ ਇਕ ਕਲਿੱਕ ਨਾਲ਼ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਹਾਇਕੂ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਛਿਣ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਲ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਕ ਦਾ ਮਨ ਵਾਹ! ਵਾਹ! ਕਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਫਿਤਰਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਅਲੌਕਿਕ ਘਟਨਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਮਨ ਪਸੀਜ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਠੰਡ ਵਿਚ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸਾਫ ਕਰਦੇ ਬੱਚੇ, ਘੜਿਆਲ ਦੀ ਉੱਚੀ ਗੂੰਜ, ਢਾਰੇ ਵਿਚ ਅਲ੍ਹਣਾ ਪਾਉਂਦੀ ਚਿੜੀ, ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਪਏ ਬਰਤਣਾ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੀ ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਿਰਨ। ਕਿਸੇ ਪਰਬਤ ਦੀ ਚੋਟੀ ਵਾਂਗ ਇਕੱਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖਚਾਖਚ ਭਰੀ ਬੱਸ ਵਾਂਗ ਲੱਦੀ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਜਾਂ ਕਰੂਪਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਿਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਾਡੀ ਕੀ ਸਾਂਝ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਰੁਕਣ, ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵੇਖਣ ਲਈ ਪਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਪਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਜਟਿਲ ਸਾਧਾਰਨਤਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਇਕ ਛਿਣ-ਭੰਗਰੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਧਿਆਨ, ਅੰਤਰ-ਪਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਬੋਧ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਉਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਬੜੇ ਹੀ ਥੋੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁੜ ਸਿਰਜਣਾ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੈ।।

ਅਜਿਹਾ ‘ਆਹਾ! ਛਿਣ’ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦੀ ਜੜ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਓਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੁੜ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਜਾਂ ਹੋਰ ਦੂਜੇ ਪਾਠਕ ਉਸ ਛਿਣ ਨੁੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਣ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਯਾਦ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸਾਫ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੀਵਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਹਾਇਕੂ ਉਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਭਾਵ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸੇ ਵਿਧਾ ਨੂੰ “ਦਰਸਾਓ, ਦਸੋ ਨਾ” ਦਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੇਸ਼ ਹਨ ‘ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ’ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹਾਇਕੂ:

ਚੌਰਾਹੇ ਰੁਕੀਆਂ ਕਾਰਾਂ

ਸ਼ੀਸੇ ਸਾਫ ਕਰਨ ਮੁੰਡੇ

ਚਾਲਕ ਅੱਖਾਂ ਚਰਾਉਣ

ਅੰਬਰੀਸ਼

ਟੁੱਟਿਆ ਬੂਹਾ

ਤਿੜਕੀ ਥੰਮੀਂ ਵਾਲ਼ਾ ਛਤਨਾ

ਚਿੜੀ ਆਲ੍ਹਣਾ ਪਾਵੇ

ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ

ਬੱਸ ਬੈਠੀ ਬੀਬੀ

ਹਥ ਵਿਚ ਗੁਟਕਾ

ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮਰ ਦੱਸੇ ਘਟ

ਦਵਿੰਦਰ ਪੂਨੀਆ

ਜੀ ਟੀ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਧੁੰਦ

ਗੱਡੇ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਗੀ ਗੱਡੀ

ਜਨੇਤੀ ਤੂੜੋ-ਤੂੜੀ

ਕੁਲਪ੍ਰੀਤ ਬਡਿਆਲ

‘ਭਈਆ ਇਧਰ ਆਓ’

ਭਈਆ ਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ

‘ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਭੈਣ ਜੀ’

ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ

ਚੋਵੇ ਵਿਰਲਾਂ ਥਾਣੀ

ਪੱਕਦੇ ਪੂੜਿਆਂ ਉਤੇ

ਘਿਓ ਦੀ ਥਾਂਵੇ ਪਾਣੀ

ਗੁਰਨੈਬ ਮਘਾਣੀਆ

ਮਰੀਜ਼ ਤੜਫਦਾ

ਖੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ

ਡਾਕਟਰ ਚੈੱਕ ਕਰੇ ਫਾਰਮ

ਗੁਰਪਰੀਤ ਗਿੱਲ

ਨਲਕੇ ਹੇਠਾਂ

ਨਹਾਵੇ ਦਾਦਾ

ਡੰਡੀ ਝੂਟੇ ਪੋਤਾ

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ

ਹਰ ਕੀ ਪੌੜੀ

ਤਰਦੀ ਮਛਲੀ

ਬਹਿਰੀ ਲੈਗੀ

ਗੁਰਮੀਤ ਸੰਧੂ

ਤੁਰੇ ਸੈਰ ਨੂੰ ‘ਕੱਠੇ

ਬਾਪੂ ਮੂਹਰੇ ਮੂਹਰੇ

ਬੇਬੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ

ਗੁਰਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਗਾਨੀ ਟੁੱਟੀ

ਧਾਗੇ ਚੋਂ, ਨੈਣਾਂ ਚੋਂ

ਮੋਤੀ ਖਿੱਲਰੇ

ਜਗਜੀਤ ਸੰਧੂ

ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਲਾਈ

ਅਗਰਬੱਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ

ਦਿਨ ਭਰ ਨਾਲ਼ ਆਈ

ਤਿਸਜੋਤ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ 3

ਕਿਸ਼ਤ -੩

ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਰੂਪ

ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ੧੭ ਧੁਨੀ-ਚਿੰਨ੍ਹ(sound symbols), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਂਜੀ (onji) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੰਜ-ਸੱਤ-ਪੰਜ ਦੇ ਗਰੁਪਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜ ਤੇ ਸੱਤ ਓਂਜੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ (rhythmic units) ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰਵਾਨਤ ਹਨ। ਸਮੁਚਾ ਪੁਰਾਤਨ ਜਾਪਾਨੀ ਕਾਵਿ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਨਾਹਰੇ, ਵਿਗਿਆਪਨ, ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ, ਅਖਾਣ ਆਦਿ ਲਈ ਵੀ ਇਹੋ ਵਿਧੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਆਮ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਖੜੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਪਾਠਕ ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ ਪਹਿਚਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਢਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਨੇ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (sound symbols) ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਧੁਨੀ ਖੰਡਾਂ (syllables) ਨਾਲ਼ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਧੁਨੀ ਖੰਡਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਵੇਲ਼ੇ ਘੱਟ ਸਮਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਹਾਇਕੂ ਹੀ ਲੈ ਲਈਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਧੁਨੀਂ ਖੰਡ ਹਨ ਹਾਇ+ਕੂ ਪਰ ਜਾਪਾਨੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਹਾ+ਏ+ਕੂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਧੁਨੀਆਂ (sounds) ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ vowel ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਹਰ consonant ਦੇ ਨਾਲ vowel ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿਰਫ n ਹੀ ਇਕ ਇਕੱਲਾ consonant ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਨਾਲੋਂ ਲੰਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਧੁਨੀਂ ਲਘੂ ਧੁਨੀਂ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਕਰ ਵਿਚ ਕ ਲਘੂ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਕਾਰ ਵਿਚ ਕਾ ਗੁਰੂ ਹੈ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ 5-7-5 ਦਾ ਰੂਪ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਹਨ। ਪਰ 5-7-5 ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਤਾਂ ਇਕ ਭਾਂਡਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਪੈਣ ਵਾਲ਼ੀ ਚੀਜ਼ ਹਾਇਕੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਸਮਝਣਾ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਮੂ਼ਲ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਅਖੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੈ।

“Haiku is about perception, not counting syllables on fingers”

ਅੱਜ ਕਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ 7 (stresses) ਜਾਂ (accented beats) ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ 10-12 ਸਾਈਲੇਬਲਜ਼ ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੈ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ।

ਸਿਰਫ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੁੰਡਾ

ਹੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ …

ਡੱਡੂਆਂ ਦਾ ਗੀਤ

ਵਿਲਿਅਮ ਜੇ. ਹਿੱਗਨਸਨ ( d. 2008)

ਸੂਰਜ ਚਮਕੇ ਨਦੀ ‘ਤੇ

ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਅਕਸ ਨੱਚਦੇ

ਝਿਲਮਿਲ ਕਰਦੇ

ਜੇਮਜ਼ ਹੈਕੱਟ

ਘੜਿਆਲ਼ ਦੁਆਲ਼ੇ

ਨੀਲਾ ਅੰਬਰ

ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ

ਜੋਨ ਬਰਾਂਡੀ

ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਅੱਧ-ਸੁੱਤੀ ਜਮਾਤ ‘ਚ ਲਟਕੇ …

ਉੱਤਰ ਦੇਵੇ ਕਾਂ

ਮਾਰਗਰੇਟ ਚੂਲਾ

ਇਹ ਪਾਣੀ ਤੇ ਅਸਥੀਆਂ

ਪਾ ਦੇਣਾ ਕਿਸੇ

ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿਚ

ਡਾਇਨਾ ਡੀ ਪਰਾਇਮਾ

ਚੁੱਪ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ

ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਤੱਕ –

ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾ

ਪੈਟਰੀਸ਼ੀਆ ਡੋਨੇਗਨ

ਖ਼ਬਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ

ਫੋਨ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ

ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਕਿੰਨੇ ਠਰੇ ਹੋਏ

ਅਲਿਜ਼ਾਬੈੱਥ ਸੀਅਰਲੇ ਲੈਂਬ

ਪਹਾੜੀਆਂ

ਛੱਡ ਰਹੀਆਂ ਬੱਦਲ਼

ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ

ਜੌਨ ਵਿਲਜ਼

ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂਵੇਂ

‘ਘਰ ਘਰ’ ਖੇਲਦੇ ਬੱਚੇ

ਬੋਲਣ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ

ਡੀ. ਡਵਲਿਊ. ਬੈਂਡਰ

ਮੈਂ ਵਾਹੁੰਦੀ

ਮਾਂ ਦੇ ਵਾਲ਼

ਨਿਕਲਣ ਚੰਗਿਆੜੇ

ਪੈਗੀ ਵਿਲਿਸ ਲਾਈਲਜ਼

ਪਿਛਵਾੜੇ ਦੋ ਬੀਬੀਆਂ

ਤਹਿ ਲਾ ਰਹੀਆਂ

ਚਾਦਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਧੁੱਪ

ਸੈਂਡਰਾ ਫੁਰਿੰਜਰ

ਸਾਗਰ ਛੱਲਾਂ ਦੀ ਘਸਾਈ

ਗੋਲ਼-ਮਟੋਲ ਚਟਾਨ

ਕਰੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਘਰ ਵੱਲ

ਜੇਨ ਰਿਛ੍ਹੋਲਡ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-2

ਕਿਸ਼ਤ ੨

ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ

ਹਾਇਕੂ ਅਤੇ ਜ਼ੇਨ ਮਤ: ਹਾਇਕੂ ਬੁੱਧਮੱਤ ਦੀ ਜਾਪਾਨੀ ਧਾਰਾ ਜ਼ੇਨ ਦੀ ਧਰਾਤਲ ‘ਚੋਂ ਉਪਜੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਜ਼ੇਨ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਇਦ ਧਿਆਨ ਦਾ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੈ। ਜ਼ੇਨ ਸੰਤ ਧਿਆਨ ਅਵੱਸਥਾ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ ਕਾਵਿ ਵੰਨਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਧਿਆਨ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਸੀ। ਜ਼ੇਨ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਲ਼ੇ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਢਾਲ਼ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਮੁਢਲੇ ਹਾਇਜਨ (ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ) ਜ਼ੇਨ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸਨ ਜਾਂ ਜ਼ੇਨ ਮੱਤ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਜ਼ੇਨ ਬੁੱਧਮਤ ਨੇ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਇਰੀ’ ਵਿਚ ਜ਼ੇਨ ਵਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ “ਬੁੱਧ-ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਰਤਣ ਨੂੰ ਜ਼ੇਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕੋ ਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਰਨਾ ਜਿਥੇ ਬਾਹਰੀ ਤੱਤ ਅੰਤਰ ਮਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਾ ਸਕਣ”। ਜ਼ੇਨ ਉਹ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਹੋਏ ਜਾਂ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹਾਂ।

ਸੁੱਖ ‘ਚ ਵੀ

ਦੁੱਖ ‘ਚ ਵੀ

ਘਾਹ ਉੱਗਦਾ ਰਿਹਾ

ਸਾਨਤੋਕਾ ਤਾਨੇਦਾ (1882-1940) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਜ਼ੇਨ ਬੁੱਧਮਤ ਧਰਮ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ : ਭਾਵ ਅਸਤਿਤਵ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਛਿਣ ਨੂੰ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਉਣਾ ਅਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਆਪੇ ਨਾਲ਼ ਕਿਤੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ। ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਮਨ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਨਾ ਵਿਖਰਨ ਦੇਣਾ। ਹਾਇਕੂ ਕੇਵਲ ਜ਼ੇਨ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਦੀ ਅਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੀਜਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਹੋਂਦ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਿਸ਼ਾਨ” ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਓ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜਰੂਰੀ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਬਦਲਾਓ ਲਗਾਤਾਰ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕੋਹਰੇ ਦੀਆਂ ਸੂਲਾਂ

ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਉੱਗ ਆਈਆਂ

ਮੇਰੀ ਠੋਡੀ ‘ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਤਰਾਂ

ਕੋਜੀ

ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਲੰਮੀ ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਫਲ਼ਸਰੂਪ ਗਿਆਨ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਪੈਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ:

ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਖੁੱਲੀ ਅੱਖ

ਪਾਣੀ ਜਮਕੇ ਬਣਿਆ ਬਰਫ

ਝੱਜਰ ਤਿੜਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ

ਬਾਸ਼ੋ (੧੬੪੫-੧੬੯੫)

ਨਵੇਂ ਬਨੇਰੇ ਉਤੋਂ

ਤ੍ਰਿਪ ਤ੍ਰਿਪ ਬਰਖਾ ਦੀ

ਆਵਾਜ਼ ਜਗਾਗੀ ਮੈਨੂੰ

ਕੋਜੀ

ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਜ਼ੇਨ ਬੁੱਧਮਤ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਹਰ ਵਕਤ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਮ-ਸਤ ਦੇ ਗਿਆਨ ਲਈ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਨਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਨਤਾ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਅ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।

ਪਰਬਤ ਖੇਤ ਮੈਦਾਨ

ਢਕੇ ਬਰਫ ਨੇ ਆਣ

ਬਾਕੀ ਬਚਾ ਨਾ ਕੋਇ

ਜੋਸੋ

ਜ਼ੈਨ ਕਵੀ ਖਲਾ ਵਿਚੋਂ ਜੀਵਨ ਸਰੋਤ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਆਵਾਜ ਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਅਵੱਸਥਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਥਿਰਤਾ (stillness) ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਡੂੰਘੀ ਨਦੀ ਵਿਚ

ਵੱਡੀ ਮੱਛੀ ਪਈ ਅਡੋਲ

ਕਰ ਧਾਰਾ ਵੱਲ ਮੂੰਹ

ਜੇ. ਡਵਲਿਊ. ਹੈਕੱਟ

ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੁੱਖ ਆਸਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਭਿਖਸ਼ੂ ਮਨ ਅੰਤਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਉੜ ਰਿਹਾ ਪੰਛੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

ਖ਼ਿਲਾਅ ਵਿਚ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ

ਗਰਦਣ ਥੋੜੀ ਟੇਢੀ ਕਰਕੇ

ਜੌਰਜ ਮਾਰਸ਼ਲ

ਇਕੱਲ ਨੂੰ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸਥਿਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਬੁੱਧਮਤ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਇਹ ਇਕੱਲ ਅਸੀਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ।

ਚੌਰਾਹੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੂਰ

ਕਿਤੇ ਪਤਝੜ ਵਿਚ

ਪਹਾੜੀ ਰਾਹ ਗੁੰਮ ਹੋ ਰਿਹੈ

ਜੇਮਜ ਨੌਰਟਨ

ਬੇਸ਼ੱਕ ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਹਇਕੂ ਲੇਖਕ ਬੌਧੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਜਿਊਂ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਜਾਪਾਨ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਈ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-1

ਕਿਸ਼ਤ – ੧

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਕਾਵਿ ਰੂਪ: ਹਾਇਕੂ

ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ

ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹਾਇਕੂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਖਿਪਤ ਕਵਿਤਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕੋ ਸਾਹ ਵਿਚ ਕਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ। ਜਿਸ ਵਿਚ 17 ਧੁਨੀ-ਇਕਾਈਆਂ (onji) ਨੂੰ 5-7-5 ਕਰਕੇ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਨਫ ਬਣਕੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਥੀਮ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪਰਯੋਗ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਸੁਭਾ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ਼ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਲੜੀ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਲੰਮੀ ਲੜੀਦਾਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਹਾਇਕਾਇ ਨੋ ਰੈਂਗਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਬੰਦ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਹੋਕੂ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਕੂ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਕਵੀ ਅਪਣਾ ਅਪਣਾ ਮੁਢਲਾ ਬੰਦ ਲਿਖਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ। ਪਰ ਜੋ ਹੋਕੂ ਲੜੀਦਾਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਨਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਹ ਵੱਖਰੇ ਲਿਖ ਲਏ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੋਕੂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਅਸਥਾਨ ਬਣ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਜਾਪਾਨੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ ਸ਼ਿਕੀ ਮਾਸਾਓਕਾ ਨੇ ਹੋਕੂ ਨੂੰ ਲੜੀਦਾਰ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਹਾਇਕੂ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨੇੜ ਤੇੜ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।

“Haiku: A poem recording the essence of a moment keenly perceived, in which Nature is linked to human nature”.

ਸੋ ਹਾਇਕੂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ਼ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਛਿਣ ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਫਿਤਰਤ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਨਾਮਵਰ ਜਾਪਾਨੀ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ।

ਅੰਧਕਾਰ ਵਿਚ ਮੂਰਖ

ਹੱਥ ਝਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਾਵੇ….

ਫਿਰੇ ਭਾਲ਼ਦਾ ਜੁਗਨੂੰ

ਮਾਤਸੂਓ ਬਾਸ਼ੋ (1644-1694)

ਇਕ ਤਿਤਲੀ

ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ

ਕਦੇ ਅੱਗੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ

ਚੀਯੋ-ਨੀ (1701-1775) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਮੌਨਸੂਨ ਦਾ ਮੀਂਹ !

ਚੜ੍ਹਦਾ ਦਰਿਆ ਦੇਖਦੇ

ਕੰਢੇ ਦੇ ਦੋ ਘਰ

ਯੋਸਾ ਬੂਸੋਨ (1716-1783)

ਚਿੜੀਆਂ ਚਹਿਕਣ

ਰੱਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ

ਨਾ ਬਦਲਣ ਆਵਾਜ਼

ਕੋਬਾਯਾਸ਼ੀ ਇੱਸਾ(1763-1827) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਢੱਠੇ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ

ਨਾਸ਼ਪਾਤੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਫਲ਼ਿਆ –

ਕਦੇ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਏਥੇ

ਸ਼ਿਕੀ ਮਾਸਾਓਕਾ(1867-1902)

ਸੋਚਾਂ ਕਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ‘ਚ

ਜਾਣਾ ਹੈ ਮੈਂ ?

ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਵਗ ਰਹੀ ਹੈ ਹਵਾ

ਸਾਨਤੋਕਾ ਤਾਨੇਦਾ (1882-1940)

ਭਾਰੀ ਗੱਡੀ ਨੇ

ਸਾਰੀ ਸੜਕ ਹਿਲਾਈ…

ਇੱਕੋ ਤਿੱਤਲੀ ਨੂੰ ਜਗਾਕੇ

ਕੁਰੋਯਾਂਗੀ ਸ਼ੋਹਾ (1727-1771)

ਬਗਲਾ ਠੁੰਗਾਂ ਮਾਰੇ

ਜਦ ਤਕ ਖਿੰਡ ਨਾ ਜਾਵੇ …

ਪਾਣੀ ਉਤਲਾ ਚੰਨ

ਜ਼ੂਈਰੀਯੂ (1548-1628)