ਵਿਚਾਰ: ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ پنجابی ہائکو وارے وچار: گربچن سنگھ بھلر

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ

ਉਹਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ-ਰੂਪਕ ਅਨੁਸਾਰਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ | ਗਜ਼ਲ ਨੂੰ ਓਪਰੀ

ਕਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਚਲਾਈ ਬਹਿਸ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਜੇ ਵੀ ਕਦੀ- ਕਦਾਈਂ  ਦਿਸ

ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ | ਪਰ ਗਜ਼ਲ ਨੇ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗ ਅਪਣਾ ਕੇ ਪੱਕੇ ਪੈਰ ਜਮਾਉਂਦਿਆਂ ਇਹ

ਬਹਿਸ ਜਿੱਤ ਲਈ ਹੈ | ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੀ ਬਹਿਸ ਅਜੇ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ |

ਮਿੰਨੀ-ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਟੋਟਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲਤੀਫਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਜੋਂ

ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਇਹਨੂੰ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਮਹੱਤਵਹੀਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ | ਓਪਰੇ ਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ

ਇਕ ਗੱਲ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ

ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਚਿਰਾਂ-ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ | ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ

ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਧੀਆ ਆਧਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ |

ਬਾਲ੍ਹੋ-ਮਾਹੀਏ ਦੇ ਟੱਪੇ ਤਾਂ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ, ਦੋਵਾਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਨੇੜੇ

ਹਨ, ਜਿਵੇਂ

ਦੋ ਪੱਤਰ ਅਨਾਰਾਂ ਦੇ

ਸਾਡੀ ਗਲੀ ਆ ਬਾਲ੍ਹੋ

ਦੁੱਖ ਟੁੱਟਣ ਬਿਮਾਰਾਂ ਦੇ

ਜਾਂ

ਕੋਠੇ ‘ਤੇ ਕਾਂ ਬੋਲੇ

ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਮਾਹੀਏ ਦੀ

ਵਿਚ ਬਾਲ੍ਹੋ ਦਾ ਨਾਂ ਬੋਲੇ

ਅਤੇ ਇਉਂ ਹੀ ਸਾਡੀਆਂ ਇਕ-ਤੁਕੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ

ਬੋਤਾ ਯਾਰ ਦਾ

ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਵੇ

ਉਡਦੀ ਧੂੜ ਦਿੱਸੇ

ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ

ਜਿੰਦੇ ਮੇਰੀਏ

ਮਿੱਟੀ ਦੀਏ ਢੇਰੀਏ

ਖਾਕ ਵਿਚ ਰਲ ਜਾਏਂਗੀ

ਜਾਂ

ਨੰਗੇ ਚਰਨੀਂ

ਪ੍ਰੀਤਮ ਫਿਰਦਾ

ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਵਿਚ ਵਣ ਦੇ

ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਦੂਰ ਨਹੀਂ |

ਤਾਂ ਵੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਵਾਲਾ ਡਰ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ | ਕਿਤੇ ਲੇਖਕ

ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੁਗਲੀਆ, ਸੌਖਾ ਅਤੇ ਚੁਟਕੀ-ਮਾਰਵਾਂ ਰਚਨਾ-ਕਾਰਜ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝਣ ਲੱਗ

ਪੈਣ | ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਨੇਕ

ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ |

ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਚਾਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿੱਗਰ ਰਚਨਾ,

ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਹੈ, ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਉਡਾਰੀ ‘ਹਰੇ ਹਰੇ ਤਾਰੇ’ ਹੈ | ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ

ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਵਿਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਕ, ਦੋਵੇਂ ਭਾਂਤ ਦੀ

ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਹੈ | ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ ਨਿਰਛਲਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ

ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਹੀ ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ ! ‘ਨੀਲਾ ਅੰਬਰ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ’ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ

ਅਨੁਵਾਦ ਭਾਵੇਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ ਨੇ ਕਈ ਥਾਂ ਉਹਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੇਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ | ‘ਪਲ-ਛਿਣ’

ਅਤੇ ‘ਖਿਵਣ’ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਭਾਵੇਂ ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤੱਕ ਹੈ, ਪਰ

ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਧੀਆ ਹਾਇਕੂ ਪੰਜਾਬੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਜ਼ਰੂਰ

ਕਰਦੇ ਹਨ |

— ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ

  

  

پنجابی ہائکو وارے وچار: گربچن سنگھ بھلر

پنجابی ہائکو وارے نامور لیکھک گربچن سنگھ بھلر دے وچار: پنجابی وچ جدوں کوئی نواں ساہتک روپ ساہمنے آؤندا ہے، پنجابی نال اوہدی بھاشائی-روپکئی انوسارتا بارے چرچہ ہون لگدی ہے |

غزل نوں اوپری کہن والیاں دی چلائی بحث دی رہند-کھونہد اجے وی کدی- کدائیں دس ہی پیندی ہے | پر غزل …نے نرول پنجابی رنگ اپنا کے پکے پیر جماؤندیاں ایہہ بحث جت لئی ہے |

منی کہانی بارے اجیہی بحث اجے وی چل رہی ہے

اوپرے ناں دے باو جود اک گلّ ہائکو دے پکھ وچ جاندی ہے | پنجابی وچ اجہیاں چھوٹے آکار دیاں کاو-رچناواں دی چراں-پرانی پرمپرا ہے | ایہہ پرمپرا ہائکو دی پروانگی اتے وکاس لئی ودھیا آدھار دا کم دے سکدی ہے

بالھو-ماہیئے دے ٹپے تاں بنتر اتے وچار، دوواں پکھاں توں ہائکو دے نیڑے ہن، جویں دو پتر اناراں دے ساڈی گلی آ بالھو دکھ ٹٹن بیماراں دے جاں کوٹھے ‘تے کاں بولے چٹھی آئی ماہیئے دی وچ بالھو دا ناں بولے اتے ایوں ہی ساڈیاں اک-تکیاں بولیاں، جویں بوتا یار دا نظر نہ آوے اڈدی دھوڑ دسے اتے دھارمک دھارناواں، جویں جندے میریئے مٹی دیئے ڈھیریئے خاک وچ رل جائینگی جاں ننگے چرنیں پریتم پھردا ماچھیواڑے وچ ون دے وی ہائکو توں کوئی دور نہیں | تاں وی منی کہانی والا ڈر ہائکو دے سنبندھ وچ وی ہے | کتے لیکھک اسنوں وی شغلیا، سوکھا اتے چٹکی-مارواں رچنا-کارج ہی نہ سمجھن لگّ پین | ہائکو دے ناں ‘تے رسالیاں وچ چھپدیاں رچناواں وچوں اجہیاں انیک مثالاں مل جاندیاں ہن | مینوں تہاتھوں پراپت ہوئیاں چار پستکاں وچوں سبھ توں نگر رچنا، دلچسپ گلّ ہے، بالاں دی کاوَ-اڈاری ‘ہرے ہرے تارے’ ہے

رچناکاراں دی چھوٹی عمر دے باو جود ایہناں وچ کاوک اتے وچارک، دوویں بھانت دی پرپکتا ہے |شاید اوہناں دی چھوٹی عمر دی نرچھلتا اتے پرکرتی نال نیڑتا ہی ایہدا کارن ہووے ! ‘نیلا امبر گونج رہا’ دا پنجابی انوواد بھاویں عامَ کرکے ہندی انوواد دا بھاشائی روپانترن ہی ہے، تاں وی امرجیت ساتھی نے کئی تھاں اوہنوں ہندی نالوں چنگیرا بنا دتا ہے | ‘پل-چھن’ اتے ‘کھون’ دیاں رچناواں دا پسارا بھاویں سادھارن توں ودھیا تکّ ہے، پر ایہناں وچلے ودھیا ہائکو پنجابی ہائکو دے بھوکھ دی نشاندیہی ضرور کردے ہن   

 



ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-6

ਕਿਸ਼ਤ ੬ : ਸੰਖੇਪਤਾ (brevity)

ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਖਿਪਤ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਹੀ ਕਵਿਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਅੰਦਰ ਇਕ ਅਣੂ ਵਾਂਗ ਅਥਾਹ ਸੂਖਮ-ਸੁਹਜ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਖੇਪਤਾ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਹੇ ਨਾਲੋਂ ਅਣਕਿਹਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਅਣਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਾਠਕ ਲਈ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਪਰਵੇਸ਼ ਲਈ ਦੁਆਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਅਪਣੀ ਕਲਪਣਾ ਨਾਲ਼ ਹਾਇਕੂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਅਨੇਕਾਂ ਰੰਗ ਭਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਅਪਣੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਖਿੱਚਾਓ (tension) ਅਤੇ ਗੂੰਜ (resonance) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਧੁਨੀ-ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ (alliteration) ਅਤੇ ਝੰਕਾਰ (assonance) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਸਿਨਫਾਂ ਵਿਚ ਕਵੀ ਕੋਲ਼ ਅਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (analysis), ਵਿਖਿਆਨ ( explanation) ਅਮੂਰਤਤਾ(abstractions) ਅਤੇ ਸਧਾਰਨੀਕਰਨ (generalization) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਤਿੱਖਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਥਿੜਕਣ (digressions) ਜਾਂ ਦਿਲਭੁਲਾਵੇ (distractions) ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ। ਵਿਲਿਅਮ ਹਿਗਨਸਨ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ Haiku Handbook ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ “ The brevity of haiku forces a deeper, more disciplined approach to language than any other kind of writing” ਭਾਵ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਸੰਖੇਪਤਾ ਲਈ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਪਣੀ ਹੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਵੀ ਵਾਧੂ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਵਾਧੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਪਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਨਿਸ਼ਚਤ (exacting) ਕਾਵਿ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਿੰਬਾਂ ਅਤੇ ਪਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਸਮਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੰਕੁਚਿਤ (compressed) ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟਕੇ ਬਣਾਏ ਸੋਨੇ ਦੇ ਵਰਕ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਅਤੇ ਵਰਕ ਦੀ ਸੂਖਮਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਸਿਰਲੇਖ (title) ਦਾ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤੁਕਾਂਤ (rhyme) ਦੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਤਸ਼ਬੀਹ (simile) ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪਕ-ਅਲੰਕਾਰ( metaphor) ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਪਰ ਹਰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਰੂਪਕ-ਅਲੰਕਾਰ ਬਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਅਧੂਰੇ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਜਿਹੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਯੋਜਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਖੁੱਲ੍ਹ ਵੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਵਾਲ਼ੇ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:

ਰਾਤੀਂ ਜਾਗਾਂ

ਦੀਵਾ ਮੱਧਮ

ਤੇਲ ਜਮ ਰਿਹਾ

ਬਾਸ਼ੋ (ਜਾਪਾਨ) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਸਰਦ

ਬੱਦਲ਼

ਕਾਹਲ ‘ਚ

ਸਾਨਤੋਕਾ (ਜਾਪਾਨ) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਤਿਤਲੀ

ਸੌਂ ਰਹੀ

ਮੰਦਰ ਦੀ ਘੰਟੀ ‘ਤੇ

ਬੁਸੋਨ (ਜਾਪਾਨ) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਇਕ ਬੂੰਦ

ਵਿਚ ਆ ਮਿਲੀ

ਇਕ ਹੋਰ

ਜੌਨ ਬਰੈਂਡੀ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਬਸੰਤ ਹਵਾ—

ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ

ਧੂੜ ਹਾਂ

ਪੈਟਰੀਸ਼ੀਆ ਡੋਨੇਗਨ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਗੁਲਦਾਉਦੀਆਂ

ਸਿਰਹਾਣੇ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ

ਅਗੇਤੀ ਸ਼ਾਮ

ਫਰੈਂਕ ਰੌਬਿਨਸਨ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਹਵਾ ਫੈਲਾਵੇ

ਅਣਪਛਾਤੀ ਮਹਿਕ

-ਜੀਰੀ ਦੇ ਖੇਤ

ਡਾ. ਜਗਦੀਸ਼ ਵਯੋਮ (ਹਿੰਦੀ)

ਸਾਗਰ ਕੰਢੇ

ਰਹੀ ਪਿਆਸੀ

ਤਟ ਦੀ ਰੇਤ

ਸਤਿਆ ਨੰਦ ਜਾਵਾ (ਹਿੰਦੀ)

ਕਮਲ ਖਿਲੇ

ਝੀਲ ਨੇ ਖੋਲ੍ਹੇ

ਲੱਖਾਂ ਨੇਤਰ

ਰਮਾਕਾਂਤ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ (ਹਿੰਦੀ)

ਮੇਰੇ ਘਰ

ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਆਈ

ਪਾਗਲ ਹਵਾ

ਅਸ਼ੇਸ਼ ਵਾਜਪਈ (ਹਿੰਦੀ)

ਚਿੱਠੀ ਖੋਲਾਂ

ਚਾਕੂ ਖੁੰਢਾ

ਧੜਕਣ ਤੇਜ਼

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਤਿੜਕੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ

ਅਕਸ ਉਲ਼ਝੇ

ਲੱਭਾਂ ਚਿਹਰਾ

ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਓਥੇ ਮੇਪਲ

ਏਥੇ ਪਿੱਪਲ਼

ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ

ਗੁਰਮੀਤ ਸੰਧੂ (ਅਮਰੀਕਾ)

ਸੂਰਜ ਚਮਕੇ

ਰਾਹਾਂ ‘ਚ

ਬਾਪੂ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਜਾਵੇ

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਸਿਰ ‘ਤੇ ਘੜਾ

ਪਾਣੀ ਲੈਣ

ਚੰਨ ‘ਤੇ ਚੱਲੀ

ਗੁਰਨੈਬ ਮਘਾਣੀਆਂ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਦੋਹਾਂ ਸੰਗ ਤੁਰਨਾ

ਇਕ ਅੱਖ ਹੰਝੂ

ਇਕ ਅੱਖ ਸੁਰਮਾ

ਗੁਰਪਰੀਤ ਗਿੱਲ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਸੁੰਨੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ

ਨਾਲ਼ ਤੁਰ ਪਿਆ

ਚੰਨ ਸੁਦੀ ਦਾ

ਤਿਸਜੋਤ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਪੰਜਾਬ ਬੰਦ –

ਸੜਕਾਂ ਸੁੱਤੀਆਂ

ਡਰ ਜਾਗਦਾ

ਦੀਪੀ ਸੰਧੂ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਚੋਂਦੀ ਛੱਤ

ਹੇਠਾਂ ਭਿੱਜੇ

ਮੀਂਹ ਦੀ ਸੀਨਰੀ

ਦਵਿੰਦਰ ਪੂਨੀਆ (ਪੰਜਾਬੀ)

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-5

ਕਿਸ਼ਤ ੫

ਬਿੰਬ

ਸਾਡੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹਰ ਪਲ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰਿਆਂ ਰਾਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਦੁਆਰ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਗਸਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਕਲਪਤ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਮਨੋਰੰਜਕ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਬਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਡੂੰਘੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਬਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈ ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਨ। ਇਹ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਅਪਣੇ ਲਈ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਲਈ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਦੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ (ਹਾਇਜਨ) ਠੋਸ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੇਖਿਆ, ਸੁਣਿਆ, ਸੁੰਘਿਆ, ਚੱਖਿਆ ਅਤੇ ਛੋਹਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਸਚੋ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਇਕੂ ਅਨੁਭਵ ‘ਤੇ ਆਧਰਤ ਹੋਵੇ ਨਾ ਕਿ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ‘ਤੇ। ਪਰ ਇਹ ਕਰਨਾ ਏਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵਾਪਰਨ-ਸਥਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬੇਲੋੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਫੋਟੋਗਰਾਫਰ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣ ਵੇਲ਼ੇ ਅਪਣੇ ਕੈਮਰੇ ਨੂੰ ਜਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ, ਜਿਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣੀ ਹੈ, ਫੋਕਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਜਨ ਵੀ ਅਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ ਦਾ ਫੋਕਸ ਚਿਤਵਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਜਰੂਰੀ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਿੰਬ ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਸਰਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨੁਕਤੇ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਬਿੰਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਬਿਬਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹਾਇਕੂ ਵੀ ਲਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਤਿੰਨ ਬਿੰਬ ਹਾਇਕੂ ਲਈ ਭਾਰੂ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਫੋਕਸ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਿੰਬ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਹੋਣ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਣ ਵਾਲ਼ੀ ਕੋਈ ਅੰਤਰ-ਸਾਂਝ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਿੰਬ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿਨ੍ਹ ਜਿਵੇਂ , । ; : ! ਜਾਂ — …. ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਿੰਬ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ, ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਸੁਰ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਿੰਬਾ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ ‘ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਨਾਮ’ (cause and effect) ਵਾਲ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਮਿਸਾਲ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਹੀਏ ‘ਮੀਂਹ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿੱਕੜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ’। ਭਾਵ ਇਕ ਬਿੰਬ ਦੂਜੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਬਿੰਬ ਅਪਣੇ ਮੂਹੋਂ ਆਪ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਬਿੰਬ ਸਿਰਫ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਅਲੌਕਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ:

ਹਰਿਮੰਦਰ ਪਰਿਕਰਮਾ

ਮਾਪੇ ਟੇਕਣ ਮੱਥਾ

ਬੱਚੇ ਵੇਖਣ ਮੱਛੀਆਂ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਬਿੰਬ ਇਕ ਚਿਤਰ ਵੀ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਵਿਚੋਂ ਤਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਪਮਾ-ਅਲੰਕਾਰ(simile) ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਾਂਝ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤਰਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਮੁਮਕਿਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਜਰੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:

ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਝੁਣਕਾਰ

ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ

ਘੁਲ਼ ਰਹੀ ਪਹੁਫੁਟਾਲੇ ਵਿਚ

ਬਾਸ਼ੋ

ਡੱਬੇ ਦੇ ਵਿਚ

ਸਾਰੇ ਇਕ ਬਰਾਬਰ

ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੇ ਮੋਹਰੇ

ਇੱਸਾ

ਘੋੜੇ ਦੇ ਮਿੱਧੇ

ਘਾਹ ਵਿਚ

ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਰਹੇ

ਸਾਨਤੋਕਾ ਤਾਨੇਦਾ

ਝੱਖੜ ਪਿਛੋਂ

ਬਾਲਣ ‘ਕੱਠਾ ਕਰਦੀਆਂ….

ਤਿੰਨ ਹਿੰਮਤੀ ਮਾਈਆਂ

ਬੂਸੋਨ

ਰਾਤਾਂ ਹੋ ਚੱਲੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ….

ਇਕ ਵੀ ਭਮੱਕੜ ਹੁਣ

ਦੀਵੇ ‘ਤੇ ਨਾ ਧਾਵੇ

ਸ਼ਿਕੀ

ਬੇਘਰੇ ਬੰਦੇ ਨੇ

ਜੁੱਤੀਆਂ ਲਾਹੀਆਂ

ਅਪਣੇ ਗੱਤੇ ਦੇ ਘਰ ਮੂਹਰੇ

ਪੈਨੀ ਹਾਰਟਰ

ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵਿਚ ਦੀ

ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਉੜਕੇ

ਲੰਘਿਆ ਕਾਲ਼ਾ ਪੰਛੀ

ਰੋਬਰਟ ਵਿਲਸਨ

ਛਤਰੀ ਵੰਡ ਰਹੇ

ਤੇਰਾ ਗਿੱਲਾ ਮੋਢਾ

ਤੇ ਮੇਰਾ ਸੱਜਾ

ਅੰਜਲਿ ਦੇਵਧਰ

ਕੋਠੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ

ਟਾਵਰ ਮੰਦਰ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ

ਰੁੱਖ ਟਾਂਵਾਂ-ਟਾਂਵਾਂ

ਪਰਾਗ ਰਾਜ ਸਿੰਗਲਾ

ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਿਆ

ਨਾ ਚੰਨ ਡੁੱਬਿਆ

ਨਾ ਚੰਨ ਖੁਰਿਆ

ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਕੁਦੌਵਾਲ

ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ

ਸਕੂਲ ਬੰਦ

ਬੱਚੇ ਗੁੱਡਣ ਨਰਮਾ

ਬਲਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ

ਛਣ ਕੇ ਝੀਤਾਂ ਵਿਚੋਂ

ਕਰੇ ਕਿਰਨ ਦੀ ਕਾਤਰ

ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ

ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾ

ਸੂਰਜ ਢਲ਼ ਰਿਹਾ-

ਬਾਬਾ ਗਿਣ ਰਿਹਾ

ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਲ

ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ

ਲੰਘਿਆ ਜਾਏ ਜਲੂਸ

ਚੌਕ ‘ਚ ਗੱਡਿਆ ਬੁੱਤ

ਪੈਰ ਨਾ ਹਿੱਲਣ

ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ

ਸੁੰਨੀ ਸੜਕ

ਗਲ਼ ਲਗ ਬੈਠੇ

ਰੁੱਖੋਂ ਵਿਛੜੇ ਪੱਤੇ

ਸੰਦੀਪ ਧਨੋਆ

کِشت-4 , ہائکو چھن

کِشت-4

ہائکو چھن

جس طرحاں کیمرہ اک کلِکّ نال کِسے گھٹنا-درش نوں ہمیشہ لئی سانبھ لیندا ہے ہائکو وی انوبھوَ دے کسے اک چھن نوں سامبھن دی ودھا ہے۔ کوئی اجیہا پل جدوں پرکرتی اپنے اندرلے سچ نوں پرگٹ کردی ہے۔ جدوں درشک دا من واہ! واہ! کر اُٹھدا ہے۔ کوئی قُدرت وچ واپر رہی جاں منُکھی فِطرت نوں اُجاگر کردی الوکِک گھٹنا جس نوں ویکھ من پسیج جاوے۔ ایہہ آمَ جیون دی کوئی وی گھٹنا ہو سکدی ہے جویں ٹھنڈ وچ کاراں دے شیشے صاف کردے بچے، گھڑیال دی اچی گونج، ڈھارے وچ الھنا پاؤندی چڑی، رسوئی وچ پئے برتنا اُتے پے رہی دھُپّ دی کِرن۔ کِسے پربت دی چوٹی وانگ اِکلّی جاں کسے کھچاکھچ بھری بسّ وانگ لدی، سُندرتا دا جھلکارا دندی جاں کروپتا درساؤندی۔ ایہناں چھناں نال ساڈی کی سانجھ ہے جو سانوں اک پل لئی رُکن، دھیان کرن اتے مڑ ویکھن لئی پریردی ہے۔ اسیں اس پل نوں مڑ مڑ یاد کردے ہاں جدوں سانوں جیون دی جٹِل سادھارنتا توں پار ویکھن دا اک چھن-بھنگری احساس ہویا سی۔ جیون دی اصلیت دی جھلک مِلی سی۔ دھیان، انتر-پرکاش اتے بودھ دیاں گہرائییاں نوں چھونہدے اُس چھن نوں بڑے ہی تھوڑے شبداں اتے کُلّ تنّ پنکتیاں وچ مُڑ سِرجنا ہائکو دا ہی کمال ہے۔۔

اجیہا ‘آہا! چھن’ ہی ہائکو دے آدھار دی جڑ ہے۔ ہائکو لکھن دی کِریا اوس چھن نوں سنبھالن دی کِریا ہے تاں جو مڑ اسیں خود جاں ہور دوجے پاٹھک اس چھن نں انوبھوَ کر سکن اتے اس نال جڑے احساس نوں محسوس کر سکن۔ ہائکو وچ یاد دے اوہناں انشا نوں سامبھنا ہندا ہے جنہاں نال اُس بِمب نوں صاف درسایا جا سکے اتے اُس انوبھوَ نوں مڑ جیویا جا سکے۔ ہائکو اُس چھن نوں مڑ سُرجیت کردی ہے پر اُس توں اُپجے بھاوَ جاں وچار پرگٹ نہیں کردی۔ اِسے ودھا نوں “درساؤ، دسو نہ” دا نیم وی کہا جاندا ہے۔ پیش ہن ‘ہائکو چھن’ نوں درساؤندے کجھ پنجابی لیکھکاں دے ہائکو:

چوراہے رُکیاں کاراں
شیسے صاف کرن منڈے
چالک اکھاں چراؤن
امبریش

ٹُٹیا بوہا
تَڑکی تھمیں والا چھتنا
چڑی آلھنا پاوے
دربارا سِنگھ

بسّ بیٹھی بیبی
ہتھ وچ گُٹکا
بچے دی عُمر دسے گھٹّ
دوندر پونیا

جی ٹی روڈ ‘تے دھُند
گڈے ‘تے چڑھگی گڈی
جنیتی توڑو-توڑی
کُلپریت بڈیال

‘بھئیا اِدھر آؤ’
بھئیا آ کے بولیا
‘کی گلّ ہے بھین جی’
کُلدیپ سِنگھ دِیپ

چووے ورلاں تھانی
پکدے پوڑیاں اُتے
گھیؤ دی تھانوے پانی
گرنیب مگھانیا

مریض تڑپھدا
خون وہِ رہا
ڈاکٹر چیکّ کرے فارم
گرپریت گلّ

نلکے ہیٹھاں
نہاوے دادا
ڈنڈی جھوٹے پوتا
گرپریت

ہر کی پوڑی
تردی مچھلی
بحری لیگی
گرمیت سندھو

ترے سیر نوں ‘کٹھے
باپو موہرے موہرے
بیبے پچھے پچھے
گُرندرجیت سنگھ

گانی ٹُٹی
دھاگے چوں، نیناں چوں
موتی کھِلرے
جگجیت سندھو

سویر سار لائی
اگربتی دی خوشبو
دن بھر نال آئی
تسجوت

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ 4

ਕਿਸ਼ਤ-੪

ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ

ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਕੈਮਰਾ ਇਕ ਕਲਿੱਕ ਨਾਲ਼ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਹਾਇਕੂ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਛਿਣ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਲ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਕ ਦਾ ਮਨ ਵਾਹ! ਵਾਹ! ਕਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਫਿਤਰਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਅਲੌਕਿਕ ਘਟਨਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਮਨ ਪਸੀਜ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਠੰਡ ਵਿਚ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸਾਫ ਕਰਦੇ ਬੱਚੇ, ਘੜਿਆਲ ਦੀ ਉੱਚੀ ਗੂੰਜ, ਢਾਰੇ ਵਿਚ ਅਲ੍ਹਣਾ ਪਾਉਂਦੀ ਚਿੜੀ, ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਪਏ ਬਰਤਣਾ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੀ ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਿਰਨ। ਕਿਸੇ ਪਰਬਤ ਦੀ ਚੋਟੀ ਵਾਂਗ ਇਕੱਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖਚਾਖਚ ਭਰੀ ਬੱਸ ਵਾਂਗ ਲੱਦੀ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਜਾਂ ਕਰੂਪਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਿਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਾਡੀ ਕੀ ਸਾਂਝ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਰੁਕਣ, ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵੇਖਣ ਲਈ ਪਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਪਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਜਟਿਲ ਸਾਧਾਰਨਤਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਇਕ ਛਿਣ-ਭੰਗਰੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਧਿਆਨ, ਅੰਤਰ-ਪਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਬੋਧ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਉਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਬੜੇ ਹੀ ਥੋੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁੜ ਸਿਰਜਣਾ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੈ।।

ਅਜਿਹਾ ‘ਆਹਾ! ਛਿਣ’ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦੀ ਜੜ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਓਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੁੜ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਜਾਂ ਹੋਰ ਦੂਜੇ ਪਾਠਕ ਉਸ ਛਿਣ ਨੁੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਣ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਯਾਦ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸਾਫ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੀਵਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਹਾਇਕੂ ਉਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਭਾਵ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸੇ ਵਿਧਾ ਨੂੰ “ਦਰਸਾਓ, ਦਸੋ ਨਾ” ਦਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੇਸ਼ ਹਨ ‘ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ’ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹਾਇਕੂ:

ਚੌਰਾਹੇ ਰੁਕੀਆਂ ਕਾਰਾਂ

ਸ਼ੀਸੇ ਸਾਫ ਕਰਨ ਮੁੰਡੇ

ਚਾਲਕ ਅੱਖਾਂ ਚਰਾਉਣ

ਅੰਬਰੀਸ਼

ਟੁੱਟਿਆ ਬੂਹਾ

ਤਿੜਕੀ ਥੰਮੀਂ ਵਾਲ਼ਾ ਛਤਨਾ

ਚਿੜੀ ਆਲ੍ਹਣਾ ਪਾਵੇ

ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ

ਬੱਸ ਬੈਠੀ ਬੀਬੀ

ਹਥ ਵਿਚ ਗੁਟਕਾ

ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮਰ ਦੱਸੇ ਘਟ

ਦਵਿੰਦਰ ਪੂਨੀਆ

ਜੀ ਟੀ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਧੁੰਦ

ਗੱਡੇ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਗੀ ਗੱਡੀ

ਜਨੇਤੀ ਤੂੜੋ-ਤੂੜੀ

ਕੁਲਪ੍ਰੀਤ ਬਡਿਆਲ

‘ਭਈਆ ਇਧਰ ਆਓ’

ਭਈਆ ਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ

‘ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਭੈਣ ਜੀ’

ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ

ਚੋਵੇ ਵਿਰਲਾਂ ਥਾਣੀ

ਪੱਕਦੇ ਪੂੜਿਆਂ ਉਤੇ

ਘਿਓ ਦੀ ਥਾਂਵੇ ਪਾਣੀ

ਗੁਰਨੈਬ ਮਘਾਣੀਆ

ਮਰੀਜ਼ ਤੜਫਦਾ

ਖੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ

ਡਾਕਟਰ ਚੈੱਕ ਕਰੇ ਫਾਰਮ

ਗੁਰਪਰੀਤ ਗਿੱਲ

ਨਲਕੇ ਹੇਠਾਂ

ਨਹਾਵੇ ਦਾਦਾ

ਡੰਡੀ ਝੂਟੇ ਪੋਤਾ

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ

ਹਰ ਕੀ ਪੌੜੀ

ਤਰਦੀ ਮਛਲੀ

ਬਹਿਰੀ ਲੈਗੀ

ਗੁਰਮੀਤ ਸੰਧੂ

ਤੁਰੇ ਸੈਰ ਨੂੰ ‘ਕੱਠੇ

ਬਾਪੂ ਮੂਹਰੇ ਮੂਹਰੇ

ਬੇਬੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ

ਗੁਰਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਗਾਨੀ ਟੁੱਟੀ

ਧਾਗੇ ਚੋਂ, ਨੈਣਾਂ ਚੋਂ

ਮੋਤੀ ਖਿੱਲਰੇ

ਜਗਜੀਤ ਸੰਧੂ

ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਲਾਈ

ਅਗਰਬੱਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ

ਦਿਨ ਭਰ ਨਾਲ਼ ਆਈ

ਤਿਸਜੋਤ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ 3

ਕਿਸ਼ਤ -੩

ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਰੂਪ

ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ੧੭ ਧੁਨੀ-ਚਿੰਨ੍ਹ(sound symbols), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਂਜੀ (onji) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੰਜ-ਸੱਤ-ਪੰਜ ਦੇ ਗਰੁਪਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜ ਤੇ ਸੱਤ ਓਂਜੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ (rhythmic units) ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰਵਾਨਤ ਹਨ। ਸਮੁਚਾ ਪੁਰਾਤਨ ਜਾਪਾਨੀ ਕਾਵਿ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਨਾਹਰੇ, ਵਿਗਿਆਪਨ, ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ, ਅਖਾਣ ਆਦਿ ਲਈ ਵੀ ਇਹੋ ਵਿਧੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਆਮ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਖੜੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਪਾਠਕ ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ ਪਹਿਚਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਢਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਨੇ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (sound symbols) ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਧੁਨੀ ਖੰਡਾਂ (syllables) ਨਾਲ਼ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਧੁਨੀ ਖੰਡਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਵੇਲ਼ੇ ਘੱਟ ਸਮਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਹਾਇਕੂ ਹੀ ਲੈ ਲਈਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਧੁਨੀਂ ਖੰਡ ਹਨ ਹਾਇ+ਕੂ ਪਰ ਜਾਪਾਨੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਹਾ+ਏ+ਕੂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਧੁਨੀਆਂ (sounds) ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ vowel ਧੁਨੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਹਰ consonant ਦੇ ਨਾਲ vowel ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿਰਫ n ਹੀ ਇਕ ਇਕੱਲਾ consonant ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਨਾਲੋਂ ਲੰਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਧੁਨੀਂ ਲਘੂ ਧੁਨੀਂ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਕਰ ਵਿਚ ਕ ਲਘੂ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਕਾਰ ਵਿਚ ਕਾ ਗੁਰੂ ਹੈ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ 5-7-5 ਦਾ ਰੂਪ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਹਨ। ਪਰ 5-7-5 ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਤਾਂ ਇਕ ਭਾਂਡਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਪੈਣ ਵਾਲ਼ੀ ਚੀਜ਼ ਹਾਇਕੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਸਮਝਣਾ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਮੂ਼ਲ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਅਖੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੈ।

“Haiku is about perception, not counting syllables on fingers”

ਅੱਜ ਕਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ 7 (stresses) ਜਾਂ (accented beats) ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ 10-12 ਸਾਈਲੇਬਲਜ਼ ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੈ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ।

ਸਿਰਫ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੁੰਡਾ

ਹੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ …

ਡੱਡੂਆਂ ਦਾ ਗੀਤ

ਵਿਲਿਅਮ ਜੇ. ਹਿੱਗਨਸਨ ( d. 2008)

ਸੂਰਜ ਚਮਕੇ ਨਦੀ ‘ਤੇ

ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਅਕਸ ਨੱਚਦੇ

ਝਿਲਮਿਲ ਕਰਦੇ

ਜੇਮਜ਼ ਹੈਕੱਟ

ਘੜਿਆਲ਼ ਦੁਆਲ਼ੇ

ਨੀਲਾ ਅੰਬਰ

ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ

ਜੋਨ ਬਰਾਂਡੀ

ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਅੱਧ-ਸੁੱਤੀ ਜਮਾਤ ‘ਚ ਲਟਕੇ …

ਉੱਤਰ ਦੇਵੇ ਕਾਂ

ਮਾਰਗਰੇਟ ਚੂਲਾ

ਇਹ ਪਾਣੀ ਤੇ ਅਸਥੀਆਂ

ਪਾ ਦੇਣਾ ਕਿਸੇ

ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿਚ

ਡਾਇਨਾ ਡੀ ਪਰਾਇਮਾ

ਚੁੱਪ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ

ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਤੱਕ –

ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾ

ਪੈਟਰੀਸ਼ੀਆ ਡੋਨੇਗਨ

ਖ਼ਬਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ

ਫੋਨ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ

ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਕਿੰਨੇ ਠਰੇ ਹੋਏ

ਅਲਿਜ਼ਾਬੈੱਥ ਸੀਅਰਲੇ ਲੈਂਬ

ਪਹਾੜੀਆਂ

ਛੱਡ ਰਹੀਆਂ ਬੱਦਲ਼

ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ

ਜੌਨ ਵਿਲਜ਼

ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂਵੇਂ

‘ਘਰ ਘਰ’ ਖੇਲਦੇ ਬੱਚੇ

ਬੋਲਣ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ

ਡੀ. ਡਵਲਿਊ. ਬੈਂਡਰ

ਮੈਂ ਵਾਹੁੰਦੀ

ਮਾਂ ਦੇ ਵਾਲ਼

ਨਿਕਲਣ ਚੰਗਿਆੜੇ

ਪੈਗੀ ਵਿਲਿਸ ਲਾਈਲਜ਼

ਪਿਛਵਾੜੇ ਦੋ ਬੀਬੀਆਂ

ਤਹਿ ਲਾ ਰਹੀਆਂ

ਚਾਦਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਧੁੱਪ

ਸੈਂਡਰਾ ਫੁਰਿੰਜਰ

ਸਾਗਰ ਛੱਲਾਂ ਦੀ ਘਸਾਈ

ਗੋਲ਼-ਮਟੋਲ ਚਟਾਨ

ਕਰੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਘਰ ਵੱਲ

ਜੇਨ ਰਿਛ੍ਹੋਲਡ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-2

ਕਿਸ਼ਤ ੨

ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ

ਹਾਇਕੂ ਅਤੇ ਜ਼ੇਨ ਮਤ: ਹਾਇਕੂ ਬੁੱਧਮੱਤ ਦੀ ਜਾਪਾਨੀ ਧਾਰਾ ਜ਼ੇਨ ਦੀ ਧਰਾਤਲ ‘ਚੋਂ ਉਪਜੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਜ਼ੇਨ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਇਦ ਧਿਆਨ ਦਾ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੈ। ਜ਼ੇਨ ਸੰਤ ਧਿਆਨ ਅਵੱਸਥਾ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ ਕਾਵਿ ਵੰਨਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਧਿਆਨ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਸੀ। ਜ਼ੇਨ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਲ਼ੇ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਢਾਲ਼ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਮੁਢਲੇ ਹਾਇਜਨ (ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ) ਜ਼ੇਨ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸਨ ਜਾਂ ਜ਼ੇਨ ਮੱਤ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਜ਼ੇਨ ਬੁੱਧਮਤ ਨੇ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਇਰੀ’ ਵਿਚ ਜ਼ੇਨ ਵਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ “ਬੁੱਧ-ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਰਤਣ ਨੂੰ ਜ਼ੇਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕੋ ਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਰਨਾ ਜਿਥੇ ਬਾਹਰੀ ਤੱਤ ਅੰਤਰ ਮਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਾ ਸਕਣ”। ਜ਼ੇਨ ਉਹ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਹੋਏ ਜਾਂ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹਾਂ।

ਸੁੱਖ ‘ਚ ਵੀ

ਦੁੱਖ ‘ਚ ਵੀ

ਘਾਹ ਉੱਗਦਾ ਰਿਹਾ

ਸਾਨਤੋਕਾ ਤਾਨੇਦਾ (1882-1940) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਜ਼ੇਨ ਬੁੱਧਮਤ ਧਰਮ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ : ਭਾਵ ਅਸਤਿਤਵ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਛਿਣ ਨੂੰ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਉਣਾ ਅਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਆਪੇ ਨਾਲ਼ ਕਿਤੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ। ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਮਨ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਨਾ ਵਿਖਰਨ ਦੇਣਾ। ਹਾਇਕੂ ਕੇਵਲ ਜ਼ੇਨ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਦੀ ਅਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੀਜਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਹੋਂਦ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਿਸ਼ਾਨ” ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਓ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜਰੂਰੀ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਬਦਲਾਓ ਲਗਾਤਾਰ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕੋਹਰੇ ਦੀਆਂ ਸੂਲਾਂ

ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਉੱਗ ਆਈਆਂ

ਮੇਰੀ ਠੋਡੀ ‘ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਤਰਾਂ

ਕੋਜੀ

ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਲੰਮੀ ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਫਲ਼ਸਰੂਪ ਗਿਆਨ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਪੈਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ:

ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਖੁੱਲੀ ਅੱਖ

ਪਾਣੀ ਜਮਕੇ ਬਣਿਆ ਬਰਫ

ਝੱਜਰ ਤਿੜਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ

ਬਾਸ਼ੋ (੧੬੪੫-੧੬੯੫)

ਨਵੇਂ ਬਨੇਰੇ ਉਤੋਂ

ਤ੍ਰਿਪ ਤ੍ਰਿਪ ਬਰਖਾ ਦੀ

ਆਵਾਜ਼ ਜਗਾਗੀ ਮੈਨੂੰ

ਕੋਜੀ

ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਜ਼ੇਨ ਬੁੱਧਮਤ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਹਰ ਵਕਤ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਮ-ਸਤ ਦੇ ਗਿਆਨ ਲਈ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਨਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਨਤਾ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਅ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।

ਪਰਬਤ ਖੇਤ ਮੈਦਾਨ

ਢਕੇ ਬਰਫ ਨੇ ਆਣ

ਬਾਕੀ ਬਚਾ ਨਾ ਕੋਇ

ਜੋਸੋ

ਜ਼ੈਨ ਕਵੀ ਖਲਾ ਵਿਚੋਂ ਜੀਵਨ ਸਰੋਤ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਆਵਾਜ ਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਅਵੱਸਥਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਥਿਰਤਾ (stillness) ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਡੂੰਘੀ ਨਦੀ ਵਿਚ

ਵੱਡੀ ਮੱਛੀ ਪਈ ਅਡੋਲ

ਕਰ ਧਾਰਾ ਵੱਲ ਮੂੰਹ

ਜੇ. ਡਵਲਿਊ. ਹੈਕੱਟ

ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੁੱਖ ਆਸਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਭਿਖਸ਼ੂ ਮਨ ਅੰਤਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਉੜ ਰਿਹਾ ਪੰਛੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

ਖ਼ਿਲਾਅ ਵਿਚ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ

ਗਰਦਣ ਥੋੜੀ ਟੇਢੀ ਕਰਕੇ

ਜੌਰਜ ਮਾਰਸ਼ਲ

ਇਕੱਲ ਨੂੰ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸਥਿਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਬੁੱਧਮਤ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਇਹ ਇਕੱਲ ਅਸੀਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ।

ਚੌਰਾਹੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੂਰ

ਕਿਤੇ ਪਤਝੜ ਵਿਚ

ਪਹਾੜੀ ਰਾਹ ਗੁੰਮ ਹੋ ਰਿਹੈ

ਜੇਮਜ ਨੌਰਟਨ

ਬੇਸ਼ੱਕ ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਹਇਕੂ ਲੇਖਕ ਬੌਧੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਜਿਊਂ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਜਾਪਾਨ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਈ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ।

ہائیکو 2 ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ – ਕਿਸ਼ਤ -2

قشط  2

مول لیکھک : امرجِیت ساتھی ਮੂਲ ਲੇਖਕ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

شاہ مئکھی روپ : جسوِندر سِنگھ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਰੂਪ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ہائکو دا وِشا وستو

ہائیکو اتے زَین مّت: ہائیکو بدھ مّت دی جاپانی دھارا زَین دی دھراتل ‘چوں اپجی کویتا ہے۔ زَین شبد شاید دھیان دا ہی بدلیا ہویا روپ ہے۔ زین سنت دھیان اوستھا نوں ہائیکو دے روپ وچ پرگٹ کردے سن۔ اوہناں لئی ایہہ کاوَ ونگی نہیں سی سگوں دھیان دا ہی انگ سی۔ زَین بھکھشوآں دوالے پراکرتی ساہ لَیندی اتے اوہ ایہناں ساہاں نوں ہائیکو وچ ڈھال کے سانبھ لَیندے۔ بہُتے مُڈھلے ہائجن (ہائیکو کوی) زَین بھکھشو سن جاں زَین مّت نال جڑے ہوئے سن۔ اس طرحاں زَین بُّدھ مّت نے جاپانی ہائیکو دی اُساری وچ مہّتو پورن یوگدان پایا ہے۔ پرمِندر سوڈھی اپنی پُستک ‘جاپانی ہائیکو شاعری’ وچ زَین بارے لکھدے ہن “بُّدھ-دھارا نوں اصلی جِیون وچ محسوس کرن اتے ورتن نوں زَین کِہا جاندا ہے ۔ وبھِّن ستھِتیاں وچکار اِکو طرحاں دی مانسِکتا نال وچرنا جِّتھے باہری تّت انتر من نوں چھوہ نہ سکن”۔ زَین اوہ منودشا ہے جِس وچ اسیں وستوآں نالوں ٹُّٹ ہوئے جاں وکھرے نہیں ہُندے سگوں ایہنا ورگے ہُندے ہوئے وی ولّکھن ہاں۔

سکھ  ‘چ وی

دکھ ‘چ وی

گھاہ اگدا  رہا

سانتوکا تانیدا (1882-1940) انوواد: پرمندر سوڈھی

زَین  بُّدھ مّت دھرم نالوں وی ودھیرے جیون درشن ہے : بھاوَ استتو دی اصلیت نوں انوبھوَ کرنا۔ جیون دے ہر چِھن نوں چیتن روپ وچ جیونا اتے جو کُجھ ہے نوں اپنے آپے نال کِتے دُھر اندر اِک مِک ہویا محسوس کرنا۔ کسے طرحاں دے حالات وچ وی من دے سنتُلن نوں نہ وکھرن دینا۔ ہائیکو کیول زین دھیان ہی نہیں اس دی اپنی ولّکھنتا وی ہے۔ ایہہ چیزاں نوں ویکھن دی ودھی ہے اتے جیون دی شیلی ہے۔

بُدھ  مّت انوسار ‘ہوند دے تنّ نشان” ہن جنھا وچوں اِک ہے کہ سبھ وستاں وچ بدلاؤ آؤندا ہے۔ ہائیکو وچ رُتاں دا ذِکر ضروری کیتا ہندا ہے جو ایہہ درساؤندا ہے کہ قُدرت وچ اتے منکھی جیون بدلاؤ لگاتار آؤندا رہندا ہے۔

کوہرے دِیاں سولاں

راتو  رات اُگ آئیاں

میری  ٹھوڈی ‘تے داڑھی دی طرحاں

کوجی

سالاں بدھی لمی دھیان سادھنا دے پھلسروپ گیان دے جھلکارے پین لگدے ہن:

ادھی  راتیں کھلی  اکھ

پانی  جمکے بنیا برف

جھجر  تڑکن دی آواز

باشو (1645-1695)

نویں  بنیرے اتوں

ترپ ترپ برکھا دی

آواز جگاگی مینوں

کوجی

دھیان  سادھنا زین بُدھ مّت دا دھُرا ہے۔ منُکھی من وچ ہر وقت کجھ نہ کجھ چلدا رہندا ہے۔ دھیان سادھنا دا اُدیش پرم-ست دے گیان لئی من وچ شُنتا دا انوبھوَ گرہن کرواؤنا ہے۔ شُنتا جاں خِلاء ہی سبھ کجھ نوں جوڑدا ہے۔

پربت  کھیت میدان

ڈھکے برف نے آن

باقی  بچا نہ کوئِ

جوسو

زین کوی کھلاء وچوں جیون سروت دی آؤندی آواز نوں سُن دا ہے۔ ایہہ دھیان اوستھا نوں جیون دیاں گتیودھیاں وچکار تھرتا (stillness) دی اوستھا وی کیہا جا سکدا ہے۔

ڈونگھی ندی وچ

وڈی  مچھی پئی اڈول

کر  دھارا وّل منہ

جے. ڈولیو. ہیکٹّ

دھیان  کرن لئی سُکھ آسن وچ بیٹھا بھکھشو من انتر دا سنتُلن کر رہا ہے۔

اڑ  رہا پنچھی اپنے آپ نوں

خلاء وچ ٹھیک رکھدا ہے

گردن  تھوڑی ٹیڈھی کرکے

جورج  مارشل

اکلّ  نوں اِک منکھی ستھتی سویکار کرنا بُدھ مّت وچ  دھیان دا وشیش  لچھن ہے۔ ایہہ اکّل اسیں دوسریاں  وچ وی ویکھدے  ہاں۔

چوراہے  توں اّگے دور

کِتے  پتجھڑ وچ

پہاڑی راہ گُم ہو رہے

جیمج  نورٹن

جیوں  ہی ہائکو جاپان  دیاں حّداں پار  کرکے ہور دیشاں، سبھیاچاراں اتے  بھاشاواں دے سمپرک  وچ آئی اس دے وشے وستو وچ وی وستھار ہویا ہے۔ آرتھک، سماجک، منووگیانک وشیاں، منکھی رشتیاں  اتے واتاورن  دیاں سمسیاواں دی جھلک وی ہائیکو  وچ آؤن لّگ  پئی ہے۔

حائیکو بارے

لیکھک : امرجیت ساتھی

شاہ مُکھی روپ : جسوِندر سِنگھ

حائیکو

کِشت ۔۱

پنجابی ساحِت وِّچ نواں کاو روپ : حائیکو

امرجِیت ساتھی

حائیکو بارے

جاپانی بھاشا وِّچ صدِیاں توں لِکھی جا رہی کوِتا حائیکو دُنِیاں وِّچ سبھ توں سنکھِپت کوِتا منی جاندی ہیی اِکو ساہ وِّچ کہی جان والی کوِتا ۔ جِس وِچ  دُھنی اِکایاں نوں ۵۔۷۔۵ کرکے تِن پنکتِیاں وِچ لِکھیا ہُندا ہیی ۔حائیکو وِیہوِیں صدی وِّچ اِّک انتر۔راشٹری سِنف کرکے وِکست ہوی ہے ایہہ ہُن دُنِیا دِیاں لگبھگ سارِیاں بولِیاں وِّچ لِکھی جا رہی ہے حایکو دے  روپ اتے تھِیم وچ  نویں نویں تجربے ہو رہے حن۔

حر بولی اِس نوں آپنے سُبھا انُسار ڈھال رہی ہے۔پنجابی ساحِت اندر وی اِس دا آگاز ہو چُکا ہے۔حایکو بارے جانکاری بھرپور لیکھاں دٖی ایہہ لڑی ارنبھ کِیتی جا رہی ہےِ۔  حایکو دے جنم دی کتھا بڑی دِلچسپ ہے۔جاپان وَچ صدِیاں توں اِک لنبی لڑِیدار کوِتا لِکھن دی پرمپرا سی جِس نوں ،حایکاے نو رَینگا کہا جاندا سی

اِس نوں بہُت سارے کوی اِکّٹھے ہوکے لِکھدے سن۔ اِک کوی کوِتا دا مُڈھلا بند پیش کردا سی ۔جِس نوں -ہوکوُ -کہا جاندا سی ۔ کیونکہ کِسے  کوی نوں وی ہوکو لِکھن لءی کِہا جا سکدا سی اِس لءی بھاگ لَین والے  سارے کوی آپنا آپنا مُڈھلا بند لِکھ کے لیاوندے پر جو ہوکوُ لڑِیدار کوِتا لِکھن لءی نا ورتے جاندے اوہ  وکھرے لِکھ لءے

جاندے سن اِس لءی ہولی ہولی حوکوُ دا  آپنا ط وکھرا استھان بن گِیا۔اُنِیویں صدی دے اکھِیر وِچ جاپانی کوی  اتے آلوچک شِکی ماساؤکا   نے ہوکوُ نوں لڑِیدار کوِتا نالوں وّکھرا کر لیا اتے اِس نوں حایکوُ دا نام دے دِتا۔ بیشّک حایکوُ نوں کِسے اِک پرِیبھاشا  وِچ نہیں بنہیا جا سکدا پر امرِیکہ دی حایکوُ سُسایٹی دی دِتی ہوءی پرِیبھاشا حاءیکوُ دی آتما دے نیڑ تیڑ جا پہُنچدی ہے

“Haiku: A poem recording the essence of a moment keenly perceived, in which Nature is linked to human nature”.

سو حایکوُ بہُت ہی تیبرتہ نال انُبھو کِیتے چھِن دا بیان ہے جِس وِچ قُدرت اتے منُکھی فِترت دی سانجھ دِسدی ہے۔ نامور جاپانی کویاں دے کُجھ حایکوُ پیش حن۔

اندھکار وِچ مورکھ

حّتھ جِنگھاں نوں پاوے

پھِرے بھالدا جُگنو

باشو(1644-1694)

اِک تِتلی

کُڑی دے راہ وِچ

کدے اّگے کدے پِچھے

چیو-نی (1775-1701) گُرمُکھی: پرمِندر سہڈھی

مونسون دا مینہ

چڑھدا دریا دیکھدے

کنڈھے دے دو گھر

یوسا بوسون (1783-1716)

چِڑیاں چہکن

رّب دے ساہمنے وی

نہ بدلن آواز

کوبایاسی (1827-1763) گُرمُکھی: پرمِندر سوڈھی

ڈھّٹھے گھر دے وِہڑے

ناشپاتی دا بوٹا پھلیا

کدے یُدھ ہویا سی اِتھے

شِکی ماساوکا 1902-1867

سوچاں کِس دِشا ‘چ

جانا ہے میں

بیفِکر وگ رہی ہوا

سانوتکا تانودا (1940-1882)

بھاری گّڈی نے

ساری سڑک ہِلاءی

اِکو تِتلی نوں جگاکے

کُرو یاگی شوحا- 1771-1727

بگلا ٹھُنگاں مارے

جد تّک کھِنڈ نہ جاوے

پانی اُتلا چند

زوُیریؤ 1628-1548

……………….. باکی اگلی کِشت وِچ

ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਕਿਸ਼ਤ-1

ਕਿਸ਼ਤ – ੧

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਕਾਵਿ ਰੂਪ: ਹਾਇਕੂ

ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ

ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹਾਇਕੂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਖਿਪਤ ਕਵਿਤਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕੋ ਸਾਹ ਵਿਚ ਕਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ। ਜਿਸ ਵਿਚ 17 ਧੁਨੀ-ਇਕਾਈਆਂ (onji) ਨੂੰ 5-7-5 ਕਰਕੇ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਨਫ ਬਣਕੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਥੀਮ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪਰਯੋਗ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਸੁਭਾ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ਼ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਲੜੀ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਲੰਮੀ ਲੜੀਦਾਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਹਾਇਕਾਇ ਨੋ ਰੈਂਗਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਬੰਦ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਹੋਕੂ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਕੂ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਕਵੀ ਅਪਣਾ ਅਪਣਾ ਮੁਢਲਾ ਬੰਦ ਲਿਖਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ। ਪਰ ਜੋ ਹੋਕੂ ਲੜੀਦਾਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਨਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਹ ਵੱਖਰੇ ਲਿਖ ਲਏ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੋਕੂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਅਸਥਾਨ ਬਣ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਜਾਪਾਨੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ ਸ਼ਿਕੀ ਮਾਸਾਓਕਾ ਨੇ ਹੋਕੂ ਨੂੰ ਲੜੀਦਾਰ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਹਾਇਕੂ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨੇੜ ਤੇੜ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।

“Haiku: A poem recording the essence of a moment keenly perceived, in which Nature is linked to human nature”.

ਸੋ ਹਾਇਕੂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ਼ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਛਿਣ ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਫਿਤਰਤ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਨਾਮਵਰ ਜਾਪਾਨੀ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹਾਇਕੂ ਪੇਸ਼ ਹਨ।

ਅੰਧਕਾਰ ਵਿਚ ਮੂਰਖ

ਹੱਥ ਝਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਾਵੇ….

ਫਿਰੇ ਭਾਲ਼ਦਾ ਜੁਗਨੂੰ

ਮਾਤਸੂਓ ਬਾਸ਼ੋ (1644-1694)

ਇਕ ਤਿਤਲੀ

ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ

ਕਦੇ ਅੱਗੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ

ਚੀਯੋ-ਨੀ (1701-1775) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਮੌਨਸੂਨ ਦਾ ਮੀਂਹ !

ਚੜ੍ਹਦਾ ਦਰਿਆ ਦੇਖਦੇ

ਕੰਢੇ ਦੇ ਦੋ ਘਰ

ਯੋਸਾ ਬੂਸੋਨ (1716-1783)

ਚਿੜੀਆਂ ਚਹਿਕਣ

ਰੱਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ

ਨਾ ਬਦਲਣ ਆਵਾਜ਼

ਕੋਬਾਯਾਸ਼ੀ ਇੱਸਾ(1763-1827) ਅਨੁਵਾਦ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ

ਢੱਠੇ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ

ਨਾਸ਼ਪਾਤੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਫਲ਼ਿਆ –

ਕਦੇ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਏਥੇ

ਸ਼ਿਕੀ ਮਾਸਾਓਕਾ(1867-1902)

ਸੋਚਾਂ ਕਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ‘ਚ

ਜਾਣਾ ਹੈ ਮੈਂ ?

ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਵਗ ਰਹੀ ਹੈ ਹਵਾ

ਸਾਨਤੋਕਾ ਤਾਨੇਦਾ (1882-1940)

ਭਾਰੀ ਗੱਡੀ ਨੇ

ਸਾਰੀ ਸੜਕ ਹਿਲਾਈ…

ਇੱਕੋ ਤਿੱਤਲੀ ਨੂੰ ਜਗਾਕੇ

ਕੁਰੋਯਾਂਗੀ ਸ਼ੋਹਾ (1727-1771)

ਬਗਲਾ ਠੁੰਗਾਂ ਮਾਰੇ

ਜਦ ਤਕ ਖਿੰਡ ਨਾ ਜਾਵੇ …

ਪਾਣੀ ਉਤਲਾ ਚੰਨ

ਜ਼ੂਈਰੀਯੂ (1548-1628)

ਹਾਇਕੂ ਰੂਪ ੫-੭-੫ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ

ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਾਫੀ ਦਿਨ ਹੋਏ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ:

ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਿਆ… ਹਾਇਕੂ ਸਿਰਫ 17 ਧੁਨੀ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ੫-੭-੫ ਕਰਕੇ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਪੱਕਾ ਰੂਲ ਹੈ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ਼ ਲਿਆ ਹੈ…..ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਡੌਪਸ਼ਨ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਰੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ…

ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ: 5-7-5 ਦਾ ਨਿਯਮ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਹਾਇਕੂ ਲੇਖਕ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਹੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਕਾਫੀ ਟਪਲ਼ੇ ਖਾਧੇ ਹਨ।

ਪੰਜ ਤੇ ਸੱਤ ਓਂਜੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ (rhythmic units) ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰਵਾਨਤ ਹਨ। ਸਮੁੱਚਾ ਪੁਰਾਤਨ ਜਾਪਾਨੀ ਕਾਵਿ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਨਾਹਰੇ, ਵਿਗਿਆਪਨ, ਸੁਰਖੀਆਂ, ਅਖਾਣ ਆਦਿ ਲਈ ਵੀ ਇਹੋ ਵਿਧੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਆਮ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਖੜੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਪਾਠਕ ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤਾਲਬੱਧ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ vowel ਧੁਨਿਆ ਹਨ ਜਾਂ ਹਰ consonant ਦੇ ਨਾਲ vowel ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿਰਫ n ਹੀ ਇਕ ਇਕੱਲਾ consonant ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਨਾਲੋਂ ਲੰਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਧੁਨੀਂ ਲਘੂ ਧੁਨੀਂ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਕਰ ਵਿਚ ਕ ਲਘੂ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਕਾਰ ਵਿਚ ਕਾ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਸਭ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਲਘੂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਨਾਲੋਂ ਲਮੇਰੀ ਅਤੇ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਮੁਢਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਨੇ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (sound symbols) ਜਾਂ ਧੁਨੀ ਟੁਕੜੀਆਂ (sound units), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪਾਨੀ ਵਿਚ ਓਂਜੀ (onji) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਧੁਨੀ ਖੰਡਾਂ (syllables) ਨਾਲ਼ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਪਾਨੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਧੁਨੀ ਖੰਡਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਵੇਲ਼ੇ ਘੱਟ ਸਮਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਹਾਇਕੂ ਹੀ ਲੈ ਲਈਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਧੁਨੀਂ ਖੰਡ ਹਨ ਹਾਇ+ਕੂ ਪਰ ਜਾਪਾਨੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਹਾ+ਏ+ਕੂ। ਸਾਈਲੇਬਲ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਸਮਾਂ ਓਂਜੀ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਸਮੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੰਮਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਤਰਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ੧੭ ਧੁਨੀਂ ਖੰਡਾ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹਾਇਕੂ ਜਾਪਾਨੀ ੧੭ ਧੁਨੀ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹਾਇਕੂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਉਚਾਰ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲਮੇਰੀ ਅਤੇ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕਨ ਕਵੀ, ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਜਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਉਲਝਣ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ 7 (stresses) ਜਾਂ (accented beats) ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ੧੦-੧੨ ਸਾਈਲੇਬਲਜ਼ ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

“Haiku is about perception, not counting syllables on fingers”

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹਾਇਕੂ ਲੇਖਕ ੳਂਜੀ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨ ਕੇ ੫-੭-੫ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ੫-੭-੫ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਕਹੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਖਿਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਗਲ਼ ਘੁੱਟਿਆ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਜਾਪਾਨੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਜੇ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਪਿੰਗਲ ਦੀ ਵਿਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਤੋਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ੧੦-੧੪-੧੦ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲੋ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਬਾਰੀਕ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਹੋਰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਵਾਲ਼ੇ ਗੁਣਾ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਹਾਇਕੂ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ੫-੭-੫ ਦਾ ਰੂਪ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ੫-੭-੫ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਤਾਂ ਇਕ ਭਾਂਡਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਪੈਣ ਵਾਲ਼ੀ ਚੀਜ਼ ਹਾਇਕੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਹਾਇਕੂ ਸਮਝਣਾ ਹਾਇਕੂ ਦੀ ਮੂ਼ਲ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਅਖੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਇਕੂ ਇਕ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ

ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਹਾਇਕੂ ਵਾਰੇ, ਜੋ ੧੯ ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਛਪੀ ਸੀ, ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜੋ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਵਾਰੇ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਹਨ। ਹਾਇਕੂ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਅਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਜਰੂਰ ਲਿਖੋ ਜੀ।

ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਚੁੱਪ ਸੀ

ਅਣਕਿਹਾ ਕੋਲ਼ ਸੀ

ਬੋਲਕੇ ਗੁਆ ਲਿਆ

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

ਕੁਲਪ੍ਰੀਤ ਬਡਿਆਲ: Beautiful – this is one of those amazing Aha !! moments where the haiku can make you feel exactly what the poet felt.

ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ: khubsurat expression ,khubsurat bhav
donan da nhin jbav
pathak laon hisab

band muthi te khuli di dastan

ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾ: To me , sir, the idea and its expression is great, and can claim its place among the rare gems in the realm of ideas.
Haiku would question the suggestion of idea howsoever noble it be!
My humble suggestion!

ਗੁਰਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ: Saathi Sahib!
Cheema Sahib wala vichaar mere vi dil ch ayea siii…

Otherwise, inha 3 lines which everything is great.

ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ: ਚੀਮਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਿੰਦਰਜੀਤ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕਿੰਤੂ ਬੜੇ ਵਾਜਬ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਓ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਹਾਇਕੂ ਕਿਸੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹਾਇਖੂ ਦੀ ਵਿਧਾ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਉਤਰ ਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰ ਲਈਏ:

੧. ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਮੂ਼ਲ ਆਧਾਰ ‘ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ’ ਹੈ। ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਹ ਛਿਣ ਜਿਸ ਨੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਦਾ, ਆਹਾ! ਦਾ, ਦਰਦ ਦਾ, ਪੀੜ ਦਾ, ਇਕੱਲ ਦਾ, ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਅਲੌਕਿਕ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

੨. ਕਵੀ ਨੇ ਉਸ ‘ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ’ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਬਾ ਰਾਹੀਂ ਪਰਗਟ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਦੇਖੇ(visual), ਸੁਣੇ (aural), ਸੁੰਘੇ (smell), ਛੋਹੇ (touch), ਚੱਖੇ(taste) ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਛੇਵੇਂ ਇੰਦਰੀ-ਬੋਧ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੱਚੇ ਇੰਦਰੀ-ਬੋਧ(senses) ਅਤੇ ਮਨ (mind) ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਕਿਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਵਿਚ ‘ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ’ ਉਹ ਪਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਵੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਕੇ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਦਾ ਬਿੰਬ ਵੀ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵਾਪਰੀ ਹੋਈ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਰ ਤੀਖਣ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਇਹ ਹਾਇਕੂ ਪਾਠਕ ਨਾਲ਼ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਸੰਵਾਦ-ਸੰਚਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਸਕੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਾਇਕੂ ਵਿਧਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਸੋ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਅਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਜਰੂਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ ਜੀ।

ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾ: I still feel the moment was well served by the first line when it reads -as long as it is mute-
once the the mystrey is shattered and the unsaid is lost, the element of idea or the thought is evoked even in its absence; i mean even if whatever was unexpressed was lost. Again it sounds more like a matter of perception as to whatever was inartculated and the mystery surrounding it, was dissolved into another sphere of nothingness.
May be we can dig deeper into the plane of non-existence and perhaps come up with something more convincing.

ਹਾਇਕੂ ਕੀ ਹੈ:

ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਿਨਫ (genre) ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਾਇਕੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਇਕੋ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ। ਸਾਹ ਵਾਂਗ ਛੋਟੀ, ਸਾਹ ਵਾਂਗ ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਸਾਹ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਮੁੱਲਵਾਨ।

ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ ਤੋਂ ਨਿੱਕੇ ਪੂਰਨ ਧੁਨੀ–ਖੰਡ ਨੂੰ (syllables) ਸਾਈਲੇਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰਾਂ to-day ਵਿਚ ਦੋ ਅਤੇ yes-ter-day ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਧੁਨੀ–ਖੰਡ ਹਨ। ਹਾਇਕੂ ਸਿਰਫ 17 ਧੁਨੀ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ੫-੭-੫ ਕਰਕੇ ਤਿੰਨ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ:

ਸੂ ਜੂ ਮੇ ਕੋ ਮੋ ਊ ਮੇ ਨੀ ਕੂ ਚੀ ਆ ਕੂ ਨੇ ਬੂ ਤਸੂ ਕਾ ਨਾ
੧ ੨ ੩ ੪ ੫ ੧ ੨ ੩ ੪ ੫ ੬ ੭ ੧ ੨ ੩ ੪ ੫

ਚਿੜੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵੀ ਫੁੱਲਾਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹਣ ਪੂਜਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ

(ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜਾਪਾਨੀ ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਇਰੀ’ ਵਿਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਕੁਚਤ (compressed) ਕਵਿਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਰਦੀ

ਬੱਦਲ਼

ਕਾਹਲ਼ੀ `ਚ

ਸਾਨਤੋਕਾ/ਜਪਾਨ

ਸੰਖੇਪਤਾ ਕਰਕੇ ਹਾਇਕੂ ਵਿੱਚ ਕਹੇ ਨਾਲੋਂ ਅਣਕਿਹਾ ਬਹੁਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਅਰਥੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲਦੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਸ਼ੋ (1644_1694) ਦੀ ਇਸ ਹਾਇਕੂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਪੁਰਾਣੇ ਤਲਾਅ ਵਿਚ

ਡੱਡੂ ਦੀ ਛਲਾਂਗ

ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅੰਦਰ

————–

ਸ਼ਾਂਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤਲਾਅ

ਡੱਡੂ ਅਚਾਨਕ ਕੁਦਿਆ

ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਗੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

—————

ਪੁਰਾਣਾ ਤਲਾਅ

ਡੱਡੂ ਕੁੱਦ ਗਿਆ

ਛਿਣ ਪਿਛੌਂ Ž ਮੁੜ ਚੁੱਪ

ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਧਰਾਤਲ ਜ਼ੈਨ(Zen) ਬੁੱਧਮਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੂਲ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਾਰੇ ਬੋਧੀ ਭਿਕਸ਼ੂ ਹੀ ਸਨ। ਹਾਇਕੂ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਪੁੰਗਰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਚੁੱਪ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਦੀ ਕਵਿਤਾ (poetry of silence) ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ–ਰਹਿਤ (wordless) ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਾਂਤ ਪਾਣੀ `ਤੇ ਕਲਕਲ

ਨਾ ਕਿਸ ਪੱਥਰ ਸੁਟਿਆ

ਨਾ ਹੀ ਰੁਮਕੀ ਵਾ

ਹਾਇਕੂ ਸਿਰਫ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ (form) ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਸੰਬੇਦਨਾ (sensibility) ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ (genre) ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰੂਪ ਬਿਲਕੁਲ ਹਲਕਾ ਫੁਲਕਾ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪੇਤਲ਼ੇ ਵਗ ਰਹੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠ ਰੇਤੀਲਾ ਥੱਲਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।

ਸੁੱਖ `ਚ ਵੀ

ਦੁੱਖ `ਚ ਵੀ

ਘਾਹ ਉੱਗਦਾ ਰਿਹਾ

ਸਾਨਤੋਕਾ/ਜਪਾਨ

ਹਰ ਹਾਇਕੂ ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ `ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਆਲੌਕਿਕ, ਕੁੱਝ ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ ਅਚੰਭਤ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਜਰੂਰ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਕੀੜੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵੇਲ਼ੇ

ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ

ਮੇਰੇ ਤਿੰਨੋਂ ਬੱਚੇ

ਕਾਤੋ/ਜਪਾਨ

ਸਰਲ ਬੋਲੀ, ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਸਾਦਾ, ਨਾ ਸਿਰਲੇਖ, ਨਾ ਤੁਕਾਂਤ ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਹਾਇਕੂ ਵਿੱਚ ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ(simile) ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰਾਂ (metaphor) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਇਕੂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਠੋਸ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੇਖਿਆ, ਸੁਣਿਆ, ਸੁੰਘਿਆ, ਚੱਖਿਆ ਅਤੇ ਛੋਹਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਬਸ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ

ਮੁੜ ਮੁੜ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜਾਣ

ਖੇਲ੍ਹਣ ਤਿਤਲੀਆਂ ਨਾਲ

ਹਾਇਕੂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ (present tense) ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਦੀ, ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀ, ਹੁਣ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਲ ਵਿਚ, ਹੁਣ ਵਾਲ਼ੇ ਛਿਣ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਸ ਓਹੀ ਸੱਚ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਕੈਮਰਾ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਛਿਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਲਿਕ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਫੋਕਸ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਉਸ ਛਿਣ ਨੂੰ ਫੜਣਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਚੀਜਾਂ ਦੀ ‘isness’ ਯਾਨੀ ‘ਜੋ ਹੈ’ ਅਤੇ ‘ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਹੈ’ (suchness) ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛਿਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਸਜੀਵ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਬੱਚਾ

ਦਾਣੇ ਛੱਟਦਾ ਰੁਕ ਗਿਆ

ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ ਚੰਨ ਵਲ

ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਸ਼ਾਮਾਨ (visually oriented) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਲਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਦੁਆਰ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਹਾਇਕੂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈ ਘਟਨਾ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਪਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।

ਬਿਰਧ ਆਦਮੀ

ਕਰੇ ਕਟਾਈ ਕਣਕ ਦੀ

ਝੁਕਿਆ ਦਾਤੀ ਵਾਂਗ

ਹਾਇਕੂ ਵਿੱਚ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਸਾਧਾਰਣੀਕਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਬਸ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਭਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸਿਰਫ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਅਰਥ, ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਬਰਾ ਜਾਂ ਨਸੀਹਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ। ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੋਈ ਰਾਏ ਸਿਰਜਣਾ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਜੋ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਚੇਤੰਨ ਹੋਕੇ ਵੇਖਣਾ (to be aware) ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਜਿਉਂਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ

ਮੈਂ ਭਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹਾਂ

ਪਾਣੀ

ਸਾਨਤੋਕਾ/ਜਪਾਨ

ਹਰ ਹਾਇਕੂ ਕਿਸੇ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਜੀਵੇ ਹੋਏ ਅਨੁਭਵ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਨਘੜਤ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਕਲਪਣਾ, ਚੁਸਤ ਫਿਕਰੇਬਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਕਾਵਿ ਸ਼ਿਲਪਕਲਾ ਨਾਲੋਂ ਮੂਲ ਅਨੁਭਵ (original noticing), ਜਿਸ ਉਤੇ ਹਾਇਕੂ ਆਧਾਰਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸੱਚਾ ਬਿਆਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਰਖਦਾ ਹੈ।

ਜ਼ਾਲ਼ ਤੋਂ ਵੀ

ਕੁੰਡੀ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚ ਗਿਆ

ਪਾਣੀ ਵਿਚਲਾ ਚੰਨ

ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਇਸ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ (objective), ਅਨਾਤਮਕ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਜੋ ਸਵੈ(self) ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਐਨਾਂ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕੇ ਉਹ ਕੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਵੱਧ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਪੜ੍ਹਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸਾਨੂੰ ਹਉਮੈ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਅਤੇ ਤੰਗ ਸੋਚਣੀ ਵਾਲ਼ੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਦੂਰ (limitless openness) ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਾਇਕੂ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਦੀ ਲੀਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਝਰੋਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਝਰੋਖੇ ਦੁਆਰਾ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਝਾਤ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਬਦਲਾਓ ਵਲ ਵੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਹਾਇਕੂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਮਾਰਫਤ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਧਾਰਮਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮ–ਸਤ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੈ ਸਿਰਫ ਖੋਜਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ ਵੀ ਹਰ ਪਲ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਹਨ ਬਸ ਫੜਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਹਾਇਕੂ ਛਿਣ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼। ਹਰ ਪਲ ਹਰ ਪਾਸੇ ਕਮਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੌਧਿਕਤਾ ਅਤੇ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਾ ਹੈ ਹਾਇਕੂ ਛਿਣਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੀ।

ਵੱਡਾ ਬਿਰਖ ਵੀ

ਮੈ ਵੀ ਕੁਤਾ ਵੀ

ਭਿੱਜ ਰਹੇ ਕਿਣਮਿਣ ਵਿਚ

ਹਾਇਕੂ ਸਿਰਜਣਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨਾ, ਇੱਕ ਸਿਮਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਫਾ ਇਹ ਪ੍ਰਾਕਿਰਿਆ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ `ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਨੁਭਵ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਜਮ, ਰੂਪ ਦੀ ਸੰਖੇਪਤਾ, ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਹਾਇਕੂ ਨੂੰ ਰਹੱਸਮਈ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਕੀਟ ਪੱਤੰਗੇ ਗਾਕੇ

ਮੋਨ ਧਾਰਕੇ ਕੀੜੀ

ਜਾਂਦੀ ਹੋਂਦ ਜਤਾ

ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕਮਿੱਕਤਾ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਤਰਜਮਾਨੀ (spirit of interpretation) ਹਾਇਕੂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਬਾਸ਼ੋ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਸਰੂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਰੂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਵੋ।”

ਹਾਇਕੂ ਕਵੀ ਦਾ ਮਨ ਬਿਲਕੁਲ ਬੱਚੇ ਵਰਗਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲਿਖਣ ਵੇਲ਼ੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕਰਨ ਦਿਓ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਧੜਕਣ ਸੁਣ ਸਕੋ, ਵੇਖ ਸਕੋ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੋ। ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸੁਰਤੀ ਵਾਲੇ ਛਿਣਾਂ ਦੇ ਸਹਿਜ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਲੱਭਤ ਦੀ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਅਕਹਿ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਹਿ ਸਕੋ।

ਸੋਚਾਂ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ

ਜਾਣਾ ਹੈ ਮੈ

ਬੇਖ਼ਬਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ਹਵਾ