ਗਿਲਹਰੀ گِلہری

ਰੁੱਖ ਸੁੱਤੀ ਗਿਲਹਰੀ
ਮੀਂਹਧੁੱਪੀ ਰਾਤ ਚਾਨਣੀ
ਪਿੰਡੋਂ ਦਿਸੇ ਹਿਮਾਲਾ

رُکھ سُتی گِلہری
مینہہ۔دُھپی رات چاننی
پِنڈوں دِسے ہِمالہ

ਅੰਬਰੀਸ਼ امبریش 

ਛਾਉਣੀ چھاؤنی

ਛਾਉਣੀ–
ਕਿੰਨੀ ਸੇਧ ‘ਚ ਚੱਲੇ !
ਕੀੜੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ

–چھاؤنی
! کنی سیدھ ‘چ چلے
کیڑیاں دی قطار

ਨਿਰਮਲ ਬਰਾੜ

ਲੜਾਈ لڑائی

دیوے دی لڑائی
ہنیرے نال
چپّ چاپ

کلیم بدیشا

ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਹਨੇ੍ਰੇ ਨਾਲ਼

ਚੁੱਪ ਚਾਪ

ਕਲੀਮ ਬਦੇਸ਼ਾ

کِشت-4 , ہائکو چھن

کِشت-4

ہائکو چھن

جس طرحاں کیمرہ اک کلِکّ نال کِسے گھٹنا-درش نوں ہمیشہ لئی سانبھ لیندا ہے ہائکو وی انوبھوَ دے کسے اک چھن نوں سامبھن دی ودھا ہے۔ کوئی اجیہا پل جدوں پرکرتی اپنے اندرلے سچ نوں پرگٹ کردی ہے۔ جدوں درشک دا من واہ! واہ! کر اُٹھدا ہے۔ کوئی قُدرت وچ واپر رہی جاں منُکھی فِطرت نوں اُجاگر کردی الوکِک گھٹنا جس نوں ویکھ من پسیج جاوے۔ ایہہ آمَ جیون دی کوئی وی گھٹنا ہو سکدی ہے جویں ٹھنڈ وچ کاراں دے شیشے صاف کردے بچے، گھڑیال دی اچی گونج، ڈھارے وچ الھنا پاؤندی چڑی، رسوئی وچ پئے برتنا اُتے پے رہی دھُپّ دی کِرن۔ کِسے پربت دی چوٹی وانگ اِکلّی جاں کسے کھچاکھچ بھری بسّ وانگ لدی، سُندرتا دا جھلکارا دندی جاں کروپتا درساؤندی۔ ایہناں چھناں نال ساڈی کی سانجھ ہے جو سانوں اک پل لئی رُکن، دھیان کرن اتے مڑ ویکھن لئی پریردی ہے۔ اسیں اس پل نوں مڑ مڑ یاد کردے ہاں جدوں سانوں جیون دی جٹِل سادھارنتا توں پار ویکھن دا اک چھن-بھنگری احساس ہویا سی۔ جیون دی اصلیت دی جھلک مِلی سی۔ دھیان، انتر-پرکاش اتے بودھ دیاں گہرائییاں نوں چھونہدے اُس چھن نوں بڑے ہی تھوڑے شبداں اتے کُلّ تنّ پنکتیاں وچ مُڑ سِرجنا ہائکو دا ہی کمال ہے۔۔

اجیہا ‘آہا! چھن’ ہی ہائکو دے آدھار دی جڑ ہے۔ ہائکو لکھن دی کِریا اوس چھن نوں سنبھالن دی کِریا ہے تاں جو مڑ اسیں خود جاں ہور دوجے پاٹھک اس چھن نں انوبھوَ کر سکن اتے اس نال جڑے احساس نوں محسوس کر سکن۔ ہائکو وچ یاد دے اوہناں انشا نوں سامبھنا ہندا ہے جنہاں نال اُس بِمب نوں صاف درسایا جا سکے اتے اُس انوبھوَ نوں مڑ جیویا جا سکے۔ ہائکو اُس چھن نوں مڑ سُرجیت کردی ہے پر اُس توں اُپجے بھاوَ جاں وچار پرگٹ نہیں کردی۔ اِسے ودھا نوں “درساؤ، دسو نہ” دا نیم وی کہا جاندا ہے۔ پیش ہن ‘ہائکو چھن’ نوں درساؤندے کجھ پنجابی لیکھکاں دے ہائکو:

چوراہے رُکیاں کاراں
شیسے صاف کرن منڈے
چالک اکھاں چراؤن
امبریش

ٹُٹیا بوہا
تَڑکی تھمیں والا چھتنا
چڑی آلھنا پاوے
دربارا سِنگھ

بسّ بیٹھی بیبی
ہتھ وچ گُٹکا
بچے دی عُمر دسے گھٹّ
دوندر پونیا

جی ٹی روڈ ‘تے دھُند
گڈے ‘تے چڑھگی گڈی
جنیتی توڑو-توڑی
کُلپریت بڈیال

‘بھئیا اِدھر آؤ’
بھئیا آ کے بولیا
‘کی گلّ ہے بھین جی’
کُلدیپ سِنگھ دِیپ

چووے ورلاں تھانی
پکدے پوڑیاں اُتے
گھیؤ دی تھانوے پانی
گرنیب مگھانیا

مریض تڑپھدا
خون وہِ رہا
ڈاکٹر چیکّ کرے فارم
گرپریت گلّ

نلکے ہیٹھاں
نہاوے دادا
ڈنڈی جھوٹے پوتا
گرپریت

ہر کی پوڑی
تردی مچھلی
بحری لیگی
گرمیت سندھو

ترے سیر نوں ‘کٹھے
باپو موہرے موہرے
بیبے پچھے پچھے
گُرندرجیت سنگھ

گانی ٹُٹی
دھاگے چوں، نیناں چوں
موتی کھِلرے
جگجیت سندھو

سویر سار لائی
اگربتی دی خوشبو
دن بھر نال آئی
تسجوت

ہائکو بارے ۔ کِشت -3

کِشت -3
ہائکو دا روپ
جاپانی  ہائکو وچ  17 دھنی-چنھ جنھاں نوں اونجی کِہا جاندا ہے، پنج-ستّ-پنج دے گرُپاں وچ ونڈے ہندے ہن۔ پنج تے ستّ اونجی دی لمبائی والیاں تالبدھّ ٹکڑیاں  جاپانی بھاشا وچ چراں توں پروانت ہن۔ سمُچا پراتن جاپانی کاوَ اس طرحاں دیاں تال بدھّ ٹُکڑیاں وچ لِکھیا جاندا سی۔ اِتھوں تک کہ نعرے، وگیاپن، اخباری سرخیاں، اکھان آد لئی وی ایہو ودھی ورتی جاندی رہی ہے۔
ٓآم وچار ہے کہ جاپانی ہائکو  تنّ پنکتیاں  وچ لکھے جاندے ہن پر واستو وچ ہائکو اک کھڑی پنکتی وچ ہی لکھے جاندے ہن اتے جاپانی پاٹھک اس وچلیاں تنّ تال بدھّ ٹکڑیاں پہچان لیندا ہے۔ مُڈھلے انگریزی انووادکاں نے جاپانی دھنی چنھاں دی انگریزی دھنی کھنڈاں  نال تُلنا کیتی جو صحیح نہیں سی کیونکہ جاپانی دھنی چنہ انگریزی دے دھنی کھنڈاں نالوں اُچارن ویلے گھٹّ سما لیندے ہن۔ جویں شبد ہائکو ہی لے لئیے انگریزی وچ اس دے دو دھنیں کھنڈ ہن ہائِ+کوُ پر جاپانی وچ تنّ چنہ ورتے جاندے ہن ہا+اے+کوُ۔ ایہناں نوں صرف دھنیاں  ہی کہنا یوگ ہووےگا۔ جاپانی بھاشا وچ جاں تاں صرف سور  دھنیاں ہن جاں ہر وئنجن دے نال سور جُڑیا ہویا ہے۔ صرف ۔اینّ ۔  اکھر ہی اک اکلا وئنجن ہے۔ اس طرحاں جاپانی دھنی پنجابی دے مُکتا اکھر نالوں لمی ہے اتے پنگل دی بولی وچ گورو دے برابر ہے۔ گورو دھنیں لگھو دھنیں  نالوں دُگنی ہُندی ہے جویں شبد کر وچ ک لگھو ہے پر شبد کار وچ کا گورو ہے۔
بہت  سارے لوکاں دا وشواس ہے کہ ہائکو  کویتا اتے  اس دا 5-7-5 دا روپ سمانارتھی ہن۔ پر 5-7-5 دا ودھان تاں اک بھانڈا ہے جس وچ ہر پین والی چیز ہائکو نہیں ہندی۔ اکھراں دی گِنتی نوں ہی ہائکو سمجھنا ہائکو دی مول دھارنا اتے سنویدنا نوں اکھوں اوہلے کرنا ہے۔ کیونکہ ہائکو اک کاوک روپ ہی نہیں سگوں شرشٹی نوں ویکھن والی وشیش درشٹی وی ہے۔
Haiku is about perception، not counting syllables on fingers
اج کلھ انگریزی کویاں نے ہائکو نوں 7 سٹریسز  جاں سر تال  وچ جاں پھر 10-12 سائیلیبلز وچ لکھنا شروع کر دتا ہے۔ ہائکو دی سنویدنا نوں قایم رکھدے ہوئے گھٹّ توں گھٹّ شبداں دی ورتوں کردے ہن۔ امریکہ وچ ہائکو سکولاں اتے کالجاں دی وشے-پرنالی دا حصہ ہے۔ امریکن لیکھکاں دے ہائکو پیش ہن۔
صرف  شہری منڈا
ہی  سن رہا …
ڈڈوآں  دا گیت
ولئم  جے. ہگنسن ( d. 2008)

سورج  چمکے ندی ‘تے
رکھاں  اتے عکس نچدے
جھلمل  کردے
جیمز ہیکٹّ

گھڑیال  دوالے
نیلا  امبر
گونج  رہا
زون برانڈی

ادھیاپک  دا پرشن
ادھ-ستی  جماعت ‘چ لٹکے …
اتر  دیوے کاں
مارگریٹ چولا

ایہہ  پانی تے استھیاں
پا  دینا کسے
رکھ  دیاں جڑاں وچ
ڈائنا ڈی پرائما

چپّ  دے پچھے پچھے
کھلھے میدان تکّ  –
آکاشگنگا
پیٹریشیا  ڈونیگن

خبر  بارے سوچدیاں
فون چکن توں  پہلاں ہی
میرے  ہتھ کنے  ٹھرے ہوئے
الزابیتھّ  سیئرلے لیمب

پہاڑیاں
چھڈّ رہیاں بدل
اک  اک کرکے
جون ولز

بوہڑ  دی چھانویں
‘گھر گھر’ کھیلدے بچے
بولن  ماپیاں دی بولی
ڈی. ڈولیو. بینڈر
میں  واہندی
ماں دے وال
نکلن چنگیاڑے
پیگی  ولس لائیلز

پچھواڑے دو بیبیاں
تہہ لا رہیاں
چادراں  دے وچ دھپّ
سینڈرا  پھرنجر

ساگر  چھلاں دی گھسائی
گول-مٹول چٹان
کرے اشارہ گھر ولّ
جین رچھھولڈ

ہائیکو 2 ਹਾਇਕੂ ਬਾਰੇ – ਕਿਸ਼ਤ -2

قشط  2

مول لیکھک : امرجِیت ساتھی ਮੂਲ ਲੇਖਕ ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

شاہ مئکھی روپ : جسوِندر سِنگھ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਰੂਪ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ہائکو دا وِشا وستو

ہائیکو اتے زَین مّت: ہائیکو بدھ مّت دی جاپانی دھارا زَین دی دھراتل ‘چوں اپجی کویتا ہے۔ زَین شبد شاید دھیان دا ہی بدلیا ہویا روپ ہے۔ زین سنت دھیان اوستھا نوں ہائیکو دے روپ وچ پرگٹ کردے سن۔ اوہناں لئی ایہہ کاوَ ونگی نہیں سی سگوں دھیان دا ہی انگ سی۔ زَین بھکھشوآں دوالے پراکرتی ساہ لَیندی اتے اوہ ایہناں ساہاں نوں ہائیکو وچ ڈھال کے سانبھ لَیندے۔ بہُتے مُڈھلے ہائجن (ہائیکو کوی) زَین بھکھشو سن جاں زَین مّت نال جڑے ہوئے سن۔ اس طرحاں زَین بُّدھ مّت نے جاپانی ہائیکو دی اُساری وچ مہّتو پورن یوگدان پایا ہے۔ پرمِندر سوڈھی اپنی پُستک ‘جاپانی ہائیکو شاعری’ وچ زَین بارے لکھدے ہن “بُّدھ-دھارا نوں اصلی جِیون وچ محسوس کرن اتے ورتن نوں زَین کِہا جاندا ہے ۔ وبھِّن ستھِتیاں وچکار اِکو طرحاں دی مانسِکتا نال وچرنا جِّتھے باہری تّت انتر من نوں چھوہ نہ سکن”۔ زَین اوہ منودشا ہے جِس وچ اسیں وستوآں نالوں ٹُّٹ ہوئے جاں وکھرے نہیں ہُندے سگوں ایہنا ورگے ہُندے ہوئے وی ولّکھن ہاں۔

سکھ  ‘چ وی

دکھ ‘چ وی

گھاہ اگدا  رہا

سانتوکا تانیدا (1882-1940) انوواد: پرمندر سوڈھی

زَین  بُّدھ مّت دھرم نالوں وی ودھیرے جیون درشن ہے : بھاوَ استتو دی اصلیت نوں انوبھوَ کرنا۔ جیون دے ہر چِھن نوں چیتن روپ وچ جیونا اتے جو کُجھ ہے نوں اپنے آپے نال کِتے دُھر اندر اِک مِک ہویا محسوس کرنا۔ کسے طرحاں دے حالات وچ وی من دے سنتُلن نوں نہ وکھرن دینا۔ ہائیکو کیول زین دھیان ہی نہیں اس دی اپنی ولّکھنتا وی ہے۔ ایہہ چیزاں نوں ویکھن دی ودھی ہے اتے جیون دی شیلی ہے۔

بُدھ  مّت انوسار ‘ہوند دے تنّ نشان” ہن جنھا وچوں اِک ہے کہ سبھ وستاں وچ بدلاؤ آؤندا ہے۔ ہائیکو وچ رُتاں دا ذِکر ضروری کیتا ہندا ہے جو ایہہ درساؤندا ہے کہ قُدرت وچ اتے منکھی جیون بدلاؤ لگاتار آؤندا رہندا ہے۔

کوہرے دِیاں سولاں

راتو  رات اُگ آئیاں

میری  ٹھوڈی ‘تے داڑھی دی طرحاں

کوجی

سالاں بدھی لمی دھیان سادھنا دے پھلسروپ گیان دے جھلکارے پین لگدے ہن:

ادھی  راتیں کھلی  اکھ

پانی  جمکے بنیا برف

جھجر  تڑکن دی آواز

باشو (1645-1695)

نویں  بنیرے اتوں

ترپ ترپ برکھا دی

آواز جگاگی مینوں

کوجی

دھیان  سادھنا زین بُدھ مّت دا دھُرا ہے۔ منُکھی من وچ ہر وقت کجھ نہ کجھ چلدا رہندا ہے۔ دھیان سادھنا دا اُدیش پرم-ست دے گیان لئی من وچ شُنتا دا انوبھوَ گرہن کرواؤنا ہے۔ شُنتا جاں خِلاء ہی سبھ کجھ نوں جوڑدا ہے۔

پربت  کھیت میدان

ڈھکے برف نے آن

باقی  بچا نہ کوئِ

جوسو

زین کوی کھلاء وچوں جیون سروت دی آؤندی آواز نوں سُن دا ہے۔ ایہہ دھیان اوستھا نوں جیون دیاں گتیودھیاں وچکار تھرتا (stillness) دی اوستھا وی کیہا جا سکدا ہے۔

ڈونگھی ندی وچ

وڈی  مچھی پئی اڈول

کر  دھارا وّل منہ

جے. ڈولیو. ہیکٹّ

دھیان  کرن لئی سُکھ آسن وچ بیٹھا بھکھشو من انتر دا سنتُلن کر رہا ہے۔

اڑ  رہا پنچھی اپنے آپ نوں

خلاء وچ ٹھیک رکھدا ہے

گردن  تھوڑی ٹیڈھی کرکے

جورج  مارشل

اکلّ  نوں اِک منکھی ستھتی سویکار کرنا بُدھ مّت وچ  دھیان دا وشیش  لچھن ہے۔ ایہہ اکّل اسیں دوسریاں  وچ وی ویکھدے  ہاں۔

چوراہے  توں اّگے دور

کِتے  پتجھڑ وچ

پہاڑی راہ گُم ہو رہے

جیمج  نورٹن

جیوں  ہی ہائکو جاپان  دیاں حّداں پار  کرکے ہور دیشاں، سبھیاچاراں اتے  بھاشاواں دے سمپرک  وچ آئی اس دے وشے وستو وچ وی وستھار ہویا ہے۔ آرتھک، سماجک، منووگیانک وشیاں، منکھی رشتیاں  اتے واتاورن  دیاں سمسیاواں دی جھلک وی ہائیکو  وچ آؤن لّگ  پئی ہے۔

حائیکو بارے

لیکھک : امرجیت ساتھی

شاہ مُکھی روپ : جسوِندر سِنگھ

حائیکو

کِشت ۔۱

پنجابی ساحِت وِّچ نواں کاو روپ : حائیکو

امرجِیت ساتھی

حائیکو بارے

جاپانی بھاشا وِّچ صدِیاں توں لِکھی جا رہی کوِتا حائیکو دُنِیاں وِّچ سبھ توں سنکھِپت کوِتا منی جاندی ہیی اِکو ساہ وِّچ کہی جان والی کوِتا ۔ جِس وِچ  دُھنی اِکایاں نوں ۵۔۷۔۵ کرکے تِن پنکتِیاں وِچ لِکھیا ہُندا ہیی ۔حائیکو وِیہوِیں صدی وِّچ اِّک انتر۔راشٹری سِنف کرکے وِکست ہوی ہے ایہہ ہُن دُنِیا دِیاں لگبھگ سارِیاں بولِیاں وِّچ لِکھی جا رہی ہے حایکو دے  روپ اتے تھِیم وچ  نویں نویں تجربے ہو رہے حن۔

حر بولی اِس نوں آپنے سُبھا انُسار ڈھال رہی ہے۔پنجابی ساحِت اندر وی اِس دا آگاز ہو چُکا ہے۔حایکو بارے جانکاری بھرپور لیکھاں دٖی ایہہ لڑی ارنبھ کِیتی جا رہی ہےِ۔  حایکو دے جنم دی کتھا بڑی دِلچسپ ہے۔جاپان وَچ صدِیاں توں اِک لنبی لڑِیدار کوِتا لِکھن دی پرمپرا سی جِس نوں ،حایکاے نو رَینگا کہا جاندا سی

اِس نوں بہُت سارے کوی اِکّٹھے ہوکے لِکھدے سن۔ اِک کوی کوِتا دا مُڈھلا بند پیش کردا سی ۔جِس نوں -ہوکوُ -کہا جاندا سی ۔ کیونکہ کِسے  کوی نوں وی ہوکو لِکھن لءی کِہا جا سکدا سی اِس لءی بھاگ لَین والے  سارے کوی آپنا آپنا مُڈھلا بند لِکھ کے لیاوندے پر جو ہوکوُ لڑِیدار کوِتا لِکھن لءی نا ورتے جاندے اوہ  وکھرے لِکھ لءے

جاندے سن اِس لءی ہولی ہولی حوکوُ دا  آپنا ط وکھرا استھان بن گِیا۔اُنِیویں صدی دے اکھِیر وِچ جاپانی کوی  اتے آلوچک شِکی ماساؤکا   نے ہوکوُ نوں لڑِیدار کوِتا نالوں وّکھرا کر لیا اتے اِس نوں حایکوُ دا نام دے دِتا۔ بیشّک حایکوُ نوں کِسے اِک پرِیبھاشا  وِچ نہیں بنہیا جا سکدا پر امرِیکہ دی حایکوُ سُسایٹی دی دِتی ہوءی پرِیبھاشا حاءیکوُ دی آتما دے نیڑ تیڑ جا پہُنچدی ہے

“Haiku: A poem recording the essence of a moment keenly perceived, in which Nature is linked to human nature”.

سو حایکوُ بہُت ہی تیبرتہ نال انُبھو کِیتے چھِن دا بیان ہے جِس وِچ قُدرت اتے منُکھی فِترت دی سانجھ دِسدی ہے۔ نامور جاپانی کویاں دے کُجھ حایکوُ پیش حن۔

اندھکار وِچ مورکھ

حّتھ جِنگھاں نوں پاوے

پھِرے بھالدا جُگنو

باشو(1644-1694)

اِک تِتلی

کُڑی دے راہ وِچ

کدے اّگے کدے پِچھے

چیو-نی (1775-1701) گُرمُکھی: پرمِندر سہڈھی

مونسون دا مینہ

چڑھدا دریا دیکھدے

کنڈھے دے دو گھر

یوسا بوسون (1783-1716)

چِڑیاں چہکن

رّب دے ساہمنے وی

نہ بدلن آواز

کوبایاسی (1827-1763) گُرمُکھی: پرمِندر سوڈھی

ڈھّٹھے گھر دے وِہڑے

ناشپاتی دا بوٹا پھلیا

کدے یُدھ ہویا سی اِتھے

شِکی ماساوکا 1902-1867

سوچاں کِس دِشا ‘چ

جانا ہے میں

بیفِکر وگ رہی ہوا

سانوتکا تانودا (1940-1882)

بھاری گّڈی نے

ساری سڑک ہِلاءی

اِکو تِتلی نوں جگاکے

کُرو یاگی شوحا- 1771-1727

بگلا ٹھُنگاں مارے

جد تّک کھِنڈ نہ جاوے

پانی اُتلا چند

زوُیریؤ 1628-1548

……………….. باکی اگلی کِشت وِچ

ਫਰਸ਼ فرش

Under the moon

The village, under

The floor, mice

John Brandi

ਚੰਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ

ਪਿੰਡ, ਫਰਸ਼ ਦੇ

ਹੇਠਾਂ, ਚੂਹੀਆਂ

ਜੌਨ ਬਰੈਂਡੀ

ਅਨੁਵਾਦ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਾਥੀ

چن دے ہیٹھاں

پِنڈ ، فرش دے

ہیٹھاں چوحِیاں

جوہن برَینڈی
شاہ مُکھی: جسوِندر سِنگھ

ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਰੂਪ : ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ